Տեղեկատվության ազատության ոլորտի արդիականացման հայեցակարգ

ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳ

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՄԱՆ

ՀՀ արդարադատության նախարարություն

ԵՐԵՎԱՆ - 2016

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ԱՌԱՋԻՆ ԲԱԺԻՆ/ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ.....................................................3

          1. Համառոտագիր........................................................................................3  

          2. Ներածություն...........................................................................................3

          3. Տեղեկատվության ազատության իրավունքը կարգավորող

          միջազգային փաստաթղթերը........................................................................5

ԵՐԿՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ/ՏԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ...................................................................11

          1. Էլեկտրոնային հարցմամբ դիմելու հնարավորության ապահովում..............11

          2. Հարցմամբ դիմելու յուրաքանչյուրի իրավունքի ապահովում

          (ստորագրություն, քաղաքացիություն)........................................................14

          3. Հարցման պատասխանին ներկայացվող պահանջները,

           մասնակի մատչելիություն...........................................................................17

          4. Տեղեկատվության ազատության պրոակտիվ ապահովում........................20

          5. Անձի՝ ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու իրավունքի եւ անձի՝

          հանրային նշանակության տեղեկություններ ստանալու

          իրավունքի ապահովում..............................................................................23

          6. Տեղեկությունների համար վճարելու պայմանները եւ կարգը,

          տեղեկություններն անվճար ստանալու դեպքերը.........................................29

ԵՐՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ/ՏԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԼՈՒԾՄԱՆ ԳՈՐԾԻՔԱԿԱԶՄԸ......................32

          1. Տեղեկատվության ազատության համար պատասխանալու լիազոր

          մարմինը (ՏԱ հանձնակատարի ինստիտուտի ներդրումը) ...........................32

          2. ՏԱ պատասխանատուների ինստիտուտի ներդրումը................................35

          3. Պատասխանատվությունը.......................................................................37

ՄՇԱԿՄԱՆ ԵՆԹԱԿԱ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐԸ ԵՎ

ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԺԱՄԿԵՏՆԵՐԸ.................................39

ԱՌԱՋԻՆ ԲԱԺԻՆ

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ

1. Համառոտագիր

          Սույնով վերլուծվում եւ հիմնավորվում են տեղեկատվության ազատության (այսուհետ նաեւ՝ ՏԱ) ոլորտում (մասնավորապես՝ «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության ՀՕ-11-Ն օրենքում (այսուհետ նաեւ՝ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենք, ՏԱ մասին օրենք, Օրենք)) օրենսդրական բարեփոխումներ իրականացնելու անհրաժեշտությունը Հայաստանում, առկա իրավիճակը, այն խնդիրները, որոնք առկա են ՏԱ ոլորտում: Մասնավորապես, հայեցակարգի շրջանակներում առաջարկվում է վերանայել ՏԱ օրենքի հիմնական սկզբունքները, հարցմանը ներկայացվող պահանջները, տեղեկատվության ազատության պրոակտիվ (սեփական նախաձեռնությամբ) ապահովման հետ կապված կարգավորումները, տեղեկությունների համար վճարելու պայմանները եւ կարգը, կարգավորել էլեկտրոնային հարցման հետ կապված իրավահարաբերությունները, ամրագրել հարցման պատասխանին ներկայացվող պահանջները, ամրագրել անձի՝ ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու իրավունքի եւ անձի՝ հանրային նշանակության տեղեկություններ ստանալու իրավունքի երաշխիքները, ստեղծել տեղեկատվության ազատության համար պատասխանալու լիազոր մարմին, կատարելագործել ՏԱ պատասխանատուների ինստիտուտը, սահմանել ՏԱ իրավունքի չարաշահման դեպքերը եւ վերանայել պատասխանատվությունը՝ տեղեկատվություն տնօրինողների կողմից  տեղեկատվության մատչելիության եւ հրապարակայնության ապահովման ոլորտում օրենքով սահմանված պարտականությունները չկատարելու համար:

1. Ներածություն

Տեղեկատվության ազատության իրավունքը մարդու հիմնարար իրավունքներից է, որի պատշաճ օրեսդրական կարգավորման եւ որի իրականացման մեխանիզմների բացակայության պայմաններում մարդու համար էապես կդժվարանա նաև այլ իրավունքների իրականացումը: Կարևորելով տեղեկություն ստանալու իրավունքը՝ ամբողջ աշխարհում, ինչպես նաև մեր երկրում, ընդունվել են տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ իրավական ակտեր («Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենք), ՏԱ իրավունքն ամրագրվել է ՀՀ սահմանադրությամաբ (42-րդ եւ 51-րդ հոդվածներ), միջազգային իրավական ակտերում:

          Հայաստանի Հանրապետության 2015 թվականի դեկտեմբերի 6-ի խմբագրությամբ Սահմանադրության 42-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Յուրաքանչյուր ոք ունի իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք: Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, ինչպես նաև առանց պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջամտության և անկախ պետական սահմաններից` տեղեկատվության որևէ միջոցով տեղեկություններ ու գաղափարներ փնտրելու, ստանալու և տարածելու ազատություն», իսկ 51-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` «Յուրաքանչյուր ոք ունի պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց գործունեության մասին տեղեկություններ ստանալու և փաստաթղթերին ծանոթանալու իրավունք»:

          «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքն ընդունվել է 2003թ. սեպտեմբերի 23-ին (ուժի մեջ է մտել 2003թ.-ի նոյեմբերի 15-ին): Անցած 13 տարիների ընթացքում դրսևորվեցին ինչպես օրենքի կենսունակությունն ու հասարակական անհրաժեշտությունը, այնպես էլ ի հայտ եկան մի շարք բացթողումներ, որոնք խոչընդոտում են ՏԱ իրավունքի պատշաճ իրականացմանը:

          Մասնավորապես` Օրենքի 5-րդ հոդվածով և 10-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված էր ընդունել տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից մշակված կամ նրան առաքված տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման և պահպանման, ինչպես նաեւ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների և կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման կարգերը, որոնք Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից ընդունվեցին միայն 2015թ.-ի հոկտեմբերին 15-ին ՀՀ կառավարության N 1204-Ն որոշմամբ (ուժի մեջ է մտել 2016թ.-ի հունվարի 1-ից): Սակայն, մի կողմից առավել կարեւոր, բնորոշ եւ կայուն հասարակական հարաբերությունները պետք է կարգավորվեն օրենքներով, ուստի կառավարության որոշմամբ կարգավորվող մի շարք հարցեր առավել նպատակահարմար է կարգավորել ՏԱ մասին օրենքով, մասնավորապես, էլեկտրոնային հարցման հետ կապված իրավահարաբերությունները, հարցման պատասխանին ներկայացվող պահանջներ, տեղեկատվության ազատության պրոակտիվ հրապարակման մեխանիզմները, տեղեկությունների համար վճարելու պայմանները եւ կարգը եւ այլն: Մյուս կողմից կան հարաբերություններ, որոնք չկարգավորվեցին այս որոշմամբ, քանի որ դրանք օրենքի կարգավորման դաշտում են, մասնավորապես սահմանված չեն անձի՝ ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու իրավունքի եւ անձի՝ հանրային նշանակության տեղեկություններ ստանալու իրավունքի երաշխիքները, ստեղծված չէ տեղեկատվության ազատության համար պատասխանալու լիազոր մարմինը եւ այլն:

1. Տեղեկատվության ազատության իրավունքը կարգավորող միջազգային փաստաթղթերը

          Տեղեկատվության ազատության իրավունքը Հայաստանի Հանրապետությունում կարգավորվում է ՀՀ կողմից վավերացված միջազգային իրավական ակտերով, ՀՀ Սահմանադրությամբ, «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքով և այլ իրավական ակտերով: Հայաստանը` որպես մի շարք միջազգային կազմակերպությունների անդամ, ստորագրել է մարդու իրավունքներին վերաբերող կարևորագույն միջազգային փաստաթղթերը: Դրանով իսկ Հայաստանը պարտավորվել է հարգել մարդու իրավունքները, այդ թվում` արտահայտվելու և տեղեկատվության ազատության իրավունքները:

          Մարդու իրավունքները սահմանող հիմական միջազգային իրավական փաստաթղթերից են Մարդու իրավունքների համընդհանուր Հռչակագիրը, Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիան եւ  Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային համաձայնագիրը: Տեղեկություն փնտրելու և ստանալու իրավունքը հռչակվում է Մարդու իրավունքների համընդհանուր Հռչակագրի 19-րդ, Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ, Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային համաձայնագրի 19-րդ հոդվածներով:

          Որպես ՄԱԿ-ի անդամ՝ Հայաստանը միացել է Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրին, որի Հոդված 19-ում հռչակվում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի համոզմունքների ազատության և դրանք անկաշկանդ արտահայտելու իրավունք, այդ իրավունքը ներառում է իր համոզմունքներին հավատարիմ մնալու ազատությունը և ցանկացած միջոցներով ու պետական սահմաններից անկախ իրազեկում և գաղափարներ որոնելու, ստանալու և տարածելու ազատությունը:»:

          Հայաստանը վավերացրել է նաև Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիրը, որի 19-րդ հոդվածում խոսվում է կարծիք ունենալու իրավունքի և անկախ պետական սահմաններից, ցանկացած տեսակի տեղեկություններ և գաղափարներ փնտրելու, ստանալու և տարածելու ազատության մասին:

          ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեն 2011թ.-ին մշակել է Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 19-րդ հոդվածի մեկնաբանման ուղեցույց: Անդրադառնալով տեղեկատվություն տնօրինողներին, տեղեկության հասկացությանը` ուղեցույցը ներառել է նաև դրույթներ հանրային նշանակություն ունեցող պաշտոնական փաստաթղթերի մատչելիության վերաբերյալ: Մասնավորապես, ուղեցույցում նշված է, որ տեղեկատվության ազատության իրավունքի իրականացման համար դաշնագրի մասնակից պետությունները պետք է ակտիվորեն հրապարակայնացնեն հանրային նշանակություն ունեցող պաշտոնական տեղեկությունները, ապահովեն այդպիսի տեղեկատվության հեշտ, արագ, արդյունավետ և պրակտիկ հասանելիությունը: Համաձայն ուղեցույցի` մասնակից պետությունները պետք է նաև համապատասխան միջոցներ ձեռնարկեն, որոնց դեպքում կապահովվի տեղեկության մատչելիությունը և տեղեկություններ փնտրելու և ստանալու հնարավորությունը: Այդպիսի միջոց է, օրինակ, տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ օրենսդրությունը: Ուղեցույցն արձանագրում է, որ պետք է ժամանակին ընթացք տրվեն տեղեկություն ստանալու հարցումներին` դաշնագրով սահմանված կանոններին համապատասխան: Անդրադարձ է կատարվել նաև տեղեկության տրամադրման համար վճարներին` սահմանելով, որ դրանք չպետք է այնպիսին լինեն, որ տեղեկության տրամադրման արգելք դառնան: Մասնակից պետությունները պետք է ապահովեն, որ տեղեկության տրամադրումը մերժվի միայն հիմնավոր պատճառներով, ինչպես նաև ստեղծվեն բողոքարկման մեխանիզմներ տեղեկության տրամադրումը մերժելու կամ տեղեկություն ստանալու հարցումներին չպատասխանելու դեպքում:

          Հայաստանը` որպես Եվրոպայի խորհրդի անդամ, վավերացրել է Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիան, որի 10-րդ հոդվածն ամրագրում է արտահայտվելու և տեղեկատվության ազատությունները Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատորեն արտահայտվելու իրավունք: Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, տեղեկություններ և գաղափարներ ստանալու, տարածելու ազատությունը` առանց պետական մարմինների միջամտության և անկախ սահմաններից: Այս հոդվածը չի խոչընդոտում պետություններին` սահմանելու ռադիոհաղորդումների, հեռուստատեսային կամ կինեմատոգրաֆիական ձեռնարկությունների լիցենզավորում»:

          Կոնվենցիան նախատեսում է նաև թույլատրելի սահմանափակումներ, եթե դա անհրաժեշտ է ժողովրդավարական հասարակությունում` ի շահ պետական անվտանգության, տարածքային ամբողջականութան կամ հասարակության անվտանգության, անկարգությունները կամ հանցագործություները կանխելու, առողջությունը կամ բարոյականությունը, ինչպես և այլ անձանց հեղինակությունը կամ իրավունքները պաշտպանելու, խորհրդապահական պայմաններով ստացված տեղեկատվության բացահայտումը կանխելու կամ արդարադատության հեղինակությունն ու անաչառությունը պահպանելու համար:

          2009թ.-ի հունիսի 18-ին Եվրոպայի խորհրդի կողմից ընդունվեց կարեւորագույն մի փաստաթուղթ` Պաշտոնական փաստաթղթերի մատչելիության մասին կոնվենցիան, որը սահմանում է պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման, ինչպես նաև հանրային նշանակության մարմինների պաշտոնական փաստաթղթերի մատչելիությունը և կարգավորում է դրա հետ կապված ընդհանուր իրավահարաբերությունները: Համաձայն կոնվենցիայի նախաբանի` կոնվենցիան ընդունվել է հաշվի առնելով պետական մարմինների թափանցիկության կարևորությունը բազմակարծ և ժողովրդավարական հասարակությունում, ինչպես նաև այն, որ «պաշտոնական փաստաթղթերի հասանելիության իրավունքի գործադրումը հանրության համար տեղեկատվության աղբյուր է, օգնում է հանրությանը կարծիք կազմել հասարակության վիճակի և պետական մարմինների վերաբերյալ, նպաստում է պետական մարմինների ազնվությանը, արդյունավետությանը և հաշվետվողականությանը` դրանով իսկ օգնելով նրանց լեգիտիմության հաստատմանը»: Այս փաստաթուղթը, մի կողմից եւս մեկ անգամ հաստատելով միջազգային պայմանագրերով եւ ՀՀ ներպետական օրենսդրությամբ սահմանված` տեղեկատվության ազատության հիմնարար իրավունքը` մյուս կողմից սահմանում է պետական մարմինների եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, մեկ բառով` իշխանության բաց եւ թափանցիկ աշխատելու պարտականությունը եւ իշխանության իրական կրողի` ժողովրդի կողմից վերահսկելի լինելու սկզբունքը: Հայաստանի Հանրապետությունը դեռ չի միացել այս կոնվենցիային:

          Տեղեկատվության ազատության ոլորտն ուսումնասիրելիս անհրաժեշտ է նաեւ հաշվի առնել տարբեր ոլորտներ կարգավորող միջազգային փաստաթղթերը: Այսպես, Շրջակա միջավայրի առնչությամբ տեղեկության, որոշումներ ընդունելուն հասարակության մասնակցության և արդարադատության մատչելիության մասին կոնվենցիան ընդունվել է 1998թ.-ի հունիսի 25-ին, Հայաստանի համար ուժ մեջ է մտել 2001թ.-ի հոկտեմբերի 30-ից: Շրջակա միջավայրին վերաբերող այս կարեւորագույն փաստաթուղթն ի թիվս այլնի 4-րդ հոդվածով սահմանում է բնապահպանական տեղեկության մատչելիությունը:

          Տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ Եվրոպայի խորհրդի ընդունած փաստաթղթերի մի մասն անդրադառնում է տեղեկատվության ազատության իրավունքի իրականացմանը այնպիսի կարևոր ոլորտում, ինչպիսին քրեական գործերի վարույթն է: ԵԽ իրավական ակտերն անդրադառնում են ինչպես ուղղակիորեն քրեական վարույթի հետ կապված տեղեկատվության տրամադրման առանձնահատկություններին, այնպես էլ ճգնաժամի դեպքում, լրագրողական հետաքննությունների դեպքում, և ահաբեկչության դեմ պայքարի ոլորտում տեղեկատվության տրամադրման առանձնահատկություններին:

          Ճգնաժամի դեպքում արտահայտվելու ազատության և տեղեկատվության ազատության պաշտպանության վերաբերյալ ԵԽ նախարարների կոմիտեի ուղեցույցն (ընդունվել է 2007թ.-ի սեպտեմբերի 26-ին) անդրադարձել է ճգնաժամայի իրավիճակներում լրատվական մասնագետների աշխատանքային պայմաններին` պարտավորեցնելով անդամ պետություններին ճգնաժամային իրավիճակներում լրագրողի համար ապահովել անձնական անվտանգություն, ազատ տեղաշարժվելու և տեղեկատվության ազատության իրավունքների իրականացում: Ուղեցույցը նաև երաշխիքներ է սահմանում, որպեսզի ճգնաժամի ժամանակ անհարկի չսահմանափակվեն խոսքի և տեղեկատվության ազատության իրավունքները, ինչպես նաև սահմանում է, որ պետական մարմինները, լրատվամիջոցները, ազգային կամ միջազգային կառավարական և ոչ կառավարական կազմակերպությունները պետք է ձգտեն ապահովել խոսքի և տեղեկատվության ազատության պաշտպանությունը ճգնաժամի պայմաններում:

          Ահաբեկչության դեմ պայքարի համատեքստում ԶԼՄ-ներում խոսքի և տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ հռչակագիրն (ընդունվել է 2005թ.-ի մարտի 2-ին) անդրադառնում է տեղեկատվության ազատությանը` մասնավորապես, պետական իշխանություններին կոչ անելով զանգվածային լրատվամիջոցներին տրամադրել համապատասխան տեղեկատվություն, չսահմանել մամուլում խոսքի և տեղեկատվության ազատության նոր սահմանափակումներ, բացառությամբ, եթե դրանք խիստ անհրաժեշտ և համաչափ են ժողովրդավարական հասարակությունում և գործող օրենքները և այլ միջոցառումները բավարար չեն: Հռչակագիրը նաև նշում է, որ լրագրողներին պետք է մատչելի լինի մշտապես թարմացվող տեղեկատվություն, ինչը պետական մարմինները պետք է ապահովեն խոսնակներ նշանակելու և մամուլի ասուլիսներ կազմակերպելու միջոցով: Սակայն, երաշխիքների հետ մեկտեղ Հռչակագիրը սահմանում է նաև որոշակի սահմանափակումներ` կապված անմեղության կանխավարկածի, անձնական կյանքի անձեռնմխելիության, այլոց իրավունքների պաշտպանության հետ:

          Հետաքննական լրագրության պաշտպանության և խթանման վերաբերյալ ԵԽ հռչակագիրը (ընդունվել է 2007թ.-ի սեպտեմբերի 26-ին) կոչ է անում անդամ երկրներին պաշտպանել և խթանել հետաքննական լրագրությունը, այդ թվում` ապահովելով լրագրողների` տեղեկատվության ազատության իրավունքը: Մասնավորապես, հռչակագիրը կոչ է անում անդամ պետություներին «ապահովել լրագրողների ազատ տեղաշարժի իրավունքը և նրանց տեղեկատվության ազատության իրավունքը` Եվրախորհրդի չափանիշներին համապատասխան»: Հռչակագիրը, հաշվի առնելով լրագրողական գործունեության, մասնավորապես, հետաքննական լրագրության վրա վնասակար ազդեցությունը, կոչ է անում անդամ պետություններին մեղմացնող գործողություններ իրականացնել, երբ հասարակական անվտանգությունը պաշտպանելու և ահաբեկչության դեմ պայքարելու պատրվակով առկա է արտահայտվելու և տեղեկատվության ազատության իրավունքների սահմանափակումների մակարդակը բարձրացնելու միտում:

          ԵԽ Զանգվածային լրատվամիջոցներով քրեական վարույթի հետ կապված տեղեկատվության տրամադրման վերաբերյալ հռչակագիրը (ընդունվել է 2003թ.-ի հուլիսի 10-ին) կոչ է անում ԵԽ անդամ պետություններին խրախուսել լրատվամիջոցներում քրեական գործերի վերաբերյալ պատասխանատու հրապարակումները օրենքի և դատական վարույթի վերաբերյալ լրագրողների ուսուցումներին աջակցելու միջոցով, լրատվամիջոցների, մասնագիտացված կազմակերպությունների, ուսումնական հաստատությունների և դատարանների համագործակցությունը ապահովելու միջոցով: ԵԽ-ն նաև կոչ է անում անդամ պետություններին աջակցել այն նախաձեռնություններին, որոնցով լրատվամիջոցները սահմանում են մասնագիտական էթիկայի չափանիշներ, որոնք կարտացոլեն նաև ԶԼՄ-ների հրապարակումներում քրեական վարույթների նկատմամբ հարգանք ապահովելու սկզբունքները: Հռչակագրի համաձայն` անհրաժեշտ է ստեղծել համագործակցության ռեալ մեխանիզմներ լրատվության ոլորտի ինքնակարգավորվող մարմիների հետ, և լրատվության ոլորտի մասնագիտական միավորումներին ներգրավել ԶԼՄ-ներով քրեական վարույթի հետ կապված տեղեկատվության տրամադրման վերաբերյալ օրեսդրական գործընթացների մեջ:

          Զանգվածային լրատվամիջոցներով քրեական վարույթի հետ կապված տեղեկատվության տրամադրման վերաբերյալ R (2003) 13 հանձնարարականով (ընդունվել է 2003թ.-ի հուլիսի 10-ին) ԵԽ նախարարների կոմիտեն սահմանել է զանգվածային լրատվամիջոցներով քրեական վարույթի լուսաբանման սկզբունքները: Հանձնարարականը նշում է, որ որ հասարակությունը լրատվամիջոցներով պետք է կարողանա ստանալ տեղեկություններ դատական իշխանության և ոստիկանական գործունեության մասին:

ԵՐԿՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ

ՏԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

1. 1.      Էլեկտրոնային հարցմամբ դիմելու հնարավորության ապահովում

          Առկա վիճակի նկարագրություն

          «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածը տալիս է «հարցում» եզրույթի բացատրությունը, ըստ որի՝ հարցումը «տեղեկություն փնտրելու և (կամ) դա ստանալու նպատակով սույն օրենքով սահմանված կարգով տեղեկատվություն տնօրինողին ուղղված գրավոր կամ բանավոր դիմում» է: Այսպես, Օրենքը նախատեսում է հարցման երկու ձեւ՝ գրավոր եւ բանավոր: Միաժամանակ, օրենքի 9-րդ հոդվածի 5-րդ մասը սահմանում է, որ «Բանավոր հարցման պատասխանը տրվում է, եթե՝

1) պահանջվող տեղեկության տրամադրումը կարող է կանխել պետական, հասարակական անվտանգությանը, հասարակական կարգին, հանրության առողջությանն ու բարքերին, այլոց իրավունքներին և ազատություններին, շրջակա միջավայրին, անձանց սեփականությանն սպառնացող վտանգը.

2) անհրաժեշտ է ճշտել տվյալ տեղեկատվությունը տնօրինողի մոտ համապատասխան տեղեկության առկայության փաստը.

3) անհրաժեշտ է պարզաբանել տվյալ տեղեկատվությունը տնօրինողի կողմից գրավոր հարցումների քննարկման կարգը»։

          Այսինքն, օրենսդիրը սահմանափակում է բանավոր հարցմամբ դիմելու դեպքերը՝ որպես տեղեկություն ստանալու հիմնական տարբերակ թողնելով գրավոր հարցումը: Այնինչ, Օրենքում գրեթե ամբողջական բացակայում են էլեկտրոնային հարցումների հետ կապված դրույթներ, ինչն Օրենքի բացերից է: Էլեկտրոնային եղանակով հարցում կատարելու և հարցման պատասխան ստանալու վերաբերյալ օրենքում առկա միակ դրույթը նախատեսված է օրենքի 10-րդ հոդվածում: Այդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետի համաձայն` «սույն հոդվածի 1-ին մասում նախատեսված տեղեկության տրամադրման համար գանձում չի կատարվում հետևյալ դեպքերում` տեղեկությունն էլեկտրոնային փոստով (ինտերնետային ցանցով) տրամադրելիս»: Էլեկտրոնային եղանակով հարցում կատարելու և հարցման պատասխան ստանալու վերաբերյալ իրավակարգավորումների բացակայությունը տեղեկատվության ազատության իրավունքի կիրառման պրակտիկայում առաջացնում է մի շարք խնդիրներ, այդ թվում՝ իրավական: Այսպես, «Առավոտ» օրաթերթն ընդդեմ Լոռու մարզպետարանի թիվ ՎԴ6/0396/05/09 վարչական գործով պատասխանող Լոռու մարզպետարանը պնդում էր, որ էլեկտրոնային փոստով ուղարկված հարցումը «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի իմաստով գրավոր հարցում չէ: Դատարանն այս հանգամանքին չանդրադարձավ՝ համարելով գործի համար էական նշանակություն չունեցող: Այնուամենայնիվ, տեղեկություն տնօրինողների կողմից չկա միասնական մոտեցում էլեկտրոնային հարցումներ ընդունելու եւ դրանց պատասխանելու ընթացակարգերի վերաբերյալ:

          Էլեկտրոնային հարցումների հետ կապված դրույթները որոշակի կարգավորման են ենթարկվել 2015 թվականի հոկտեմբերի 15-ին ընդունված «Տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից մշակված կամ նրան առաքված տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման և պահպանման, ինչպես նաև պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների ու կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման կարգը սահմանելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշմամբ:

          Որոշման 1-ին հավելվածի 6-րդ կետով պարտադիր պահանջ է սահմանվել տեղեկատվություն տնօրինողների համար` իրենց պաշտոնական կայքերում ունենալ «Ուղարկել հարցում/դիմում» կամ այլ համապատասխան բաժին, որտեղ պետք է տեղադրվի հարցման օրինակելի ձևը: Բացի այդ նույն կետում սահմանվել է հարցման օրինակելի ձևը:

          Թեև նշված որոշումը հնարավորինս փորձում է կարգավորել  տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից մշակված կամ նրան առաքված տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման և պահպանման, ինչպես նաև պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների ու կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման հետ կապված հարաբերությունները, սակայն, այնուամենայնիվ, «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում առկա մի շարք թերություններն ու հակասությունները, ինչպես նաև մի շարք հնացած կարգավորումների առկայությունը թույլ չի տալիս գործող օրենսդրության շրջանակներում ամբողջությամբ կարգավորել վերոնշյալ հարցերը:

          Հայեցակարգային լուծումները

          Ա. «Տեղեկատվության ազատության մասին» նոր օրենքի նախագծով         ամբողջական կարգավորման պետք է ենթարկվեն էլեկտրոնային         եղանակով հարցում ուղարկելու և հարցման պատասխան ստանալու հետ       կապված հարաբերությունները:

• Մասնավորապես` առաջարկվում է հստակեցնել հարցմանը (այդ թվում էլեկտրոնային) ներկայացվող պահանջները:
• Սահմանել, որ հարցումը պարունակում է դիմողի անունը և ազգանունը (իրավաբանական անձի դեպքում` դրա անվանումը, գտնվելու վայրը), դիմողի բնակության, աշխատանքի կամ ուսումնական հաստատության գտնվելու վայրը (հասցեն), էլեկտրոնային փոստի հասցեն, հարցման բուն էությունը (պահանջվող տեղեկության վերաբերյալ հնարավոր տվյալներ), ինչպես նաև ծանուցում ստանալու եղանակի մասին նշում:

Բ. «Տեղեկատվության ազատության մասին» նոր օրենքում ներառել «Տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից մշակված կամ նրան առաքված տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման և պահպանման, ինչպես նաև պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների ու կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ        դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման կարգը սահմանելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշման 1-ին հավելվածի 6-րդ կետով նախատեսված այն դրույթը, որի համաձայն՝ «տեղեկատվություն տնօրինողի պաշտոնական կայքում պետք է առկա լինի «Ուղարկել հարցում/դիմում» կամ այլ համապատասխան բաժին, որտեղ, ելնելով գործունեության առանձնահատկություններից, պետք է տեղադրվեն տեղեկատվություն տնօրինողին ներկայացվող՝ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված տեղեկություն ստանալու մասին հարցումների օրինակելի ձևերը և դրանք լրացնելու վերաբերյալ ցուցումները:»: 

Հարկ է նշել, որ ՏԱ օրենսդրությունների միջազգային ռեյտինգի համաձայն Հայաստանի Հանրապետությունը զբաղեցնում է 34-րդ տեղը: ՏԱ օրենսդրությունների միջազգային ռեյտինգի Հայաստանի Հանրապետությանը վերաբերող զեկույցի 56-րդ կետում նշվում է հասարակության տեղեկացվածության մակարդակի բարձրացմանն ուղղված միջոցառումների նախատեսմանը: Վերոնշյալ դրույթի նախատեսումը իր հերթին կնպաստի հասարակության տեղեկացվածության մակարդակի բարձրացմանն ու անձի՝ տեղեկություն ստանալու իրավունքի իրացմանը:

2. Հարցմամբ դիմելու յուրաքանչյուրի իրավունքի ապահովում (ստորագրություն, քաղաքացիություն)

Առկա վիճակի նկարագրություն

«Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` գրավոր հարցման մեջ նշվում է դիմողի անունը, ազգանունը, քաղաքացիությունը, բնակության, աշխատանքի կամ ուսումնական հաստատության գտնվելու վայրը: Գրավոր հարցումը պետք է ստորագրված լինի (իրավաբանական անձի դեպքում՝ դրա անվանումը, գտնվելու վայրը)։ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ «3. Գրավոր հարցմանը պատասխան չի տրվում, եթե՝ 1) դա չի պարունակում սույն հոդվածի 1-ին մասում նշված բոլոր տվյալները (...)»:

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 42-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Յուրաքանչյուր ոք ունի (...) առանց պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջամտության և անկախ պետական սահմաններից` տեղեկատվության որևէ միջոցով տեղեկություններ ու գաղափարներ փնտրելու, ստանալու և տարածելու ազատություն», իսկ 51-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` «Յուրաքանչյուր ոք ունի պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց գործունեության մասին տեղեկություններ ստանալու և փաստաթղթերին ծանոթանալու իրավունք»:

Այսպես, հարցման մեջ դիմողի քաղաքացիությունը ներառելու պահանջը մի կողմից խնդրահարույց է ՀՀ Սահմանադրության վերոնշյալ դրույթների տեսանկյունից, մյուս կողմից տեղեկատվության ազատության իրավունքի կիրառման պրակտիկան չի բացահայտել այս նորմի իմաստը, այսինքն, նման պահանջն արդարացված չէ, այն չի կիրառվում տեղեկություն տնօրինողների կողմից տեղեկություն ստանալու հարցումներին պատասխանել-չպատասխանելու վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու համար, միաժամանակ, տեղեկություն տնօրինող մարմինները չունեն գործնական եւ իրավական մեխանիզմներ ստուգելու իրենց տեղեկություն ստանալու հարցումներով դիմած անձանց քաղաաքացիական պատկանելության իսկությունը: Նույն հիմնավորմամբ՝ հանրային (հանրամատչելի) տեղեկության տրամադրման դեպքում առարկայազուրկն է դառնում ստորագրության պահանջը:

Վերոնշյալի համատեքստում հարկ է հաշվի առնել, որ ստորագրության պահանջը կարող է տեղին լինել այն դեպքերում, երբ խոսքը գնում է անձնական տվյալ հանդիսացող տեղեկությունների մասին, անձի կողմից ինքն իր մասին տեղեկություն փնտրելու դեպքերում: Այնինչ հանրային տեղեկության տրամադրման դեպքում դիմողի անձը պարզելու անհրաժեշտությունը բացակայում է, քանի որ նման տեղեկությունը պետք է տրամադրվի ցանկացած դիմողի, ուստի դիմողի անձն էական չէ; Բացի այդ՝ տեղեկատվության ազատությունը ներառում է նաեւ տեղեկությունն անարգել տարածելու իրավունք, ուստի տեղեկությունը մեկին տրամադրելը նշանակում է, որ դա կարող է հրապարակային դառնալ բոլորի համար: ՏԱ իրավունքի կիրառման պրակտիկան վկայում է, որ Օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասով գրավոր հարցման վավերապայմանները օգտագործվում են դիմողի հետ հետադարձ կապի (տեղեկությունները հասցեատիրոջը հասցնելու) համար, ուստի այս առումով նույնպես ստորագրության եւ քաղաքացիության պահանջները չեն համապատասխանում ՏԱ իրավունքի զարգացման ուղղությանը:

«Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված այս դրույթներն անհարկի ձևական պահանջներ է նախատեսում անձանց համար` տեղեկատվության ազատության ապահովման բնագավառում իրենց իրավունքներն իրացնելու հետ կապված: Այս հարցի վերաբերյալ իր դիտարկումներն է կատարել նաև հանրային իրավունքի մասնագետ, գերմանացի դոկտոր պրոֆեսոր Օթթո Լուխթերհադթը` ով Հայաստանում գտնվելու ժամանակ՝ 2015 թվականի հուլիսին, փորձագիտական վերլուծության է ենթարկել «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության 2003 թվականի հոկտեմբերի 10-ի օրենքը: Իր եզրակացության 30-րդ էջում անդրադառնալով «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասին` դոկտոր պրոֆեսորը նշում է. «Իմ կարծիքով հիմնավորված չէ աշխատանքի կամ ուսումնական հաստատության գտնվելու վայրի նշումը, որը պահանջում է 1-ին մասը։ Պարզ չէ, թե ո՞րն է այդ տվյալը նշելու պահանջի հիմքը։ Ասածը վերաբերում է նաև քաղաքացիությունը նշելուն. չէ՞ որ, ինչպես արդեն ասել եմ վերևում, տեղեկատվություն ստանալու իրավունքը մարդու իրավունք է, այսինքն՝ գործում է նաև օտարերկրացիների ու քաղաքացիություն չունեցող անձանց համար։»:

Հատկանշական է նաև այն հանգամանքը, որ ՏԱ օրենսդրությունների միջազգային ռեյտինգի՝ Հայաստանի Հանրապետությանը վերաբերող զեկույցի 14-րդ կետում որպես խնդիր մատնանշված են տեղեկություն ստանալու համար ուղարկվող հարցումներում հարցում ուղարկողի քաղաքացիության և ստորագրության պարտադիր նշումները:

Հայեցակարգային լուծումները

Ա. «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում հարցմանը ներկայացվող պարտադիր պահանջների շարքից հանել քաղաքացիության նշման և ստորագրության առկայության հետ կապված դրույթները:

Բ. Ապահովել մարդկանց անձնական տվյալների, անձնական եւ ընտանեկան կյանքի գաղտնիության իրավունքի պաշտպանությունը:

• «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում որոշակի առանձնահատկություններ նախատեսել այն դեպքերի համար, երբ տեղեկությունը վերաբերում է դիմողին, ինչպես նաև դիմող ֆիզիկական անձի անձնական, ընտանեկան կյանքին, անձի գույքին կամ նրա խնամարկյալի, հոգաբարձության տակ գտնվողի, մերձավոր հարազատների իրավունքներին, ազատություններին, պարտականություններին, իրավունքների սահմանափակումներին կամ պատասխանատվությանը:
• Նախատեսել, որ այն դեպքերում, երբ հարցումով պահանջվող տեղեկությունը վերաբերում է դիմողին, ապա բացի հարցման օրինակելի ձևին ներկայացվող պահանջներից, հարցումը պետք է պարունակի դիմողի ստորագրությունը և նրա անձը հաստատող փաստաթղթի պատճենը, իսկ եթե դիմողը լիազորված է այլ անձի անունից տեղեկություն ստանալու, օգտագործելու կամ տարածելու համար՝ ապա նաև համապատասխան լիազորագիրը:
• Սահմանել անձի ստորագրության կամ ներկայացրած անձը հաստատող փաստաթղթի կամ լիազորությունը հաստատող փաստաթղթի իսկության կասկածի (օրինակ ներկայացրած անձը հաստատող փաստաթղթի եւ հարցման ստորագրությունների անհամապատասխանության) դեպքում տեղեկություն տնօրինողի գործողությունները (իրավունքները եւ պարտականությունները):

Գ. Սահմանել, թե ՏԱ մասին օրենքի իմաստով ինչ է ստորագրությունը, երբ է այն համարվում տրված:

• Ապահովել, որ ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված ստորագրությունների բոլոր ձեւերը ընդունելի եւ կիրառելի լինեն հարցում ներկայացնելու համար:
• Անհրաժեշտության դեպքում ահմանել տեխնիկական միջոցներով դրված ստորագրություններով (օրինակ՝ թվային ստորագրությամբ)  հարցումներ ներկայացնելու/ընդունելու առանձնահատկությունները:

Դ. Տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ ՀՀ օրենսդրությունը համապատասխանեցնել ՀՀ Սահմանադրության 42-րդ եւ 51-րդ հոդվածներին:

Մասնավորապես խոսքը գնում է ՏԱ մասին օրենքի 6-րդ հոդվածի 2-րդ մասի դրույթի մասին, որի համաձայն՝ «Օտարերկրյա անձինք սույն օրենքով նախատեսված իրավունքներից և ազատություններից կարող են օգտվել միայն օրենքով և (կամ) միջազգային պայմանագրով սահմանված դեպքերում»:

3. Հարցման պատասխանին ներկայացվող պահանջները, մասնակի մատչելիություն 

Առկա վիճակի նկարագրություն

          «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքում հարցման պատասխանին ներկայացվող հստակ պահանջներ սահմանված չեն: ՏԱ մասին օրենքում չկա որևէ դրույթ, որտեղ առկա լինի նշում, թե հարցման մեջ առաջադրվող հարցերին ինչ ձևով և ինչ ծավալով պատասխան պետք է տրվի: Այս խնդրի կարևորությունը պայմանավորված է պրակտիկայում հաճախակի հանդիպող այն իրավիճակներով, երբ ուղարկված հարցման մեջ նշված են հստակ համարակալմամբ հարցեր, իսկ դրանց տրվող պատասխանները ձևակերպվում են մեկ միասնական պարբերությամբ: Ընդ որում, պրակտիկայում հաճախ հանդիպում են իրավիճակներ, երբ առաջադրված հարցերի կապակցությամբ ներկայացված պատասխանը ոչ միայն մեկ պարբերությամբ է ձևակերպված, այլ նաև պարունակումը է առաջադրված հարցերի միայն մի մասի պատասխանները: Բարձրացված հարցի կապակցությամբ հարկ է նշել, որ «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում առկա է մեկ դրույթ միայն, որը ինչ-որ չափով անդրադարձ է կատարում հարցման պատասխանին ներկայացվող պահանջներին: Մասնավորապես, Օրենքի 12-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` «Տեղեկատվության ազատության ապահովման ոլորտում տեղեկատվություն տնօրինողը պարտավոր է օրենքով սահմանված կարգով՝ (...) 3) տեղեկություններ փնտրող անձին տրամադրել հավաստի և իր տնօրինության տակ գտնվող ամբողջական տեղեկություն»: Այդուհանդերձ, Օրենքով սահմանված չեն ամբողջականության գնահատման չափանիշներ, ինչն իր հերթին խախտումների պատճառ կարող է հանդիսանալ:

          «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «2. Եթե պահանջվող տեղեկության մի մասը պարունակում է տվյալներ, որոնց տրամադրումը ենթակա է մերժման, ապա տեղեկություն է տրամադրվում մնացած մասի վերաբերյալ»: Սակայն, պրակտիկայում հաճախ այս դրույթը մեկնաբանվում է ՏԱ իրավունքն անհարկի սահմանափակելու համար, օրինակ, եթե փաստաթղթում առկա մի տվյալն է միայն գաղտնիք պարունակում, մերժվում է ամբողջ տեղեկության տրամադրումը:

          «Տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից մշակված կամ նրան առաքված տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման և պահպանման, ինչպես նաև պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների ու կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման կարգը սահմանելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2015 թվականի հոկտեմբերի 15-ին թիվ 1204-Ն որոշմամբ փորձ է կատարվել կանոնակարգել հարցման պատասխանին ներկայացվող պահանջների եւ տեղեկության մասնակի մատչելիության հետ կապված հարցերը: Մասնավորապես, Որոշման 2-րդ հավելվածի 8-րդ կետի համաձայն. «Հարցման պատասխանը պետք է լինի հավաստի և լրիվ` պարունակելով բոլոր առաջադրված հարցերի հիմնավոր պատասխանները: Դիմողի կողմից մեկից ավելի հարցերի առաջադրման դեպքում պետական մարմինը հերթական համարակալման միջոցով տրամադրում է բոլոր հարցերի հավաստի և լրիվ պատասխանները»: Բացի այդ Որոշման մեջ ամրագրվել և մանրամասնեցվել է «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված դրույթը. Որոշման 2-րդ հավելվածի 7-րդ կետի համաձայն՝ «Սույն կարգի 6-րդ կետով սահմանված դեպքում տեղեկությունը (տրամադրման ենթակա փաստաթուղթը) պետք է տրամադրվի մերժման ենթակա տեղեկություններն անընթեռնելի դարձնելու (ծածկելու, սևացնելու կամ ջնջելու) միջոցով` չխմբագրելով տեղեկության (փաստաթղթի) մնացած մասը: Եթե տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից տրամադրվող տեղեկության նշանակալի (տասնհինգ և ավելի տոկոս) մասը պետք է անընթեռնելի դարձվի, ապա տեղեկությունը կարող է տրամադրվել թույլատրելի էջերի կամ քաղվածքի տեսքով:»:

          Թեպետ վերոնշյալ դրույթներով փորձ է կատարվում կանոնակարգել հարցման պատասխանին ներկայացվող պահանջները եւ տեղեկության մասնակի մատչելիության խնդիրը, սակայն վերոնշյալ հարցի կապակությամբ առկա կարգավորումները առավել նպատակահարմար է ամբողջական տեսքով նախատեսել «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքում, ինչը հնարավորություն կտա ամրագրել վերոնշյալ դրույթները ավելի բարձր իրավաբանական ուժ ունեցող իրավական ակտում և խուսափել ներկայացվող հարցումների հետ կապված պրակտիկայում առաջացող մի շարք խնդիրներից:    

Հայեցակարգային լուծումները

Ա. Ապահովել տեղեկություններ փնտրող անձին հավաստի և ամբողջական տեղեկության տրամադրումը:

• «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանել հարցման պատասխանին ներկայացվող պահանջները:
• «Տեղեկատվության ազատության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանել տեղեկության մասնակի մատչելիության կանոնները:

1. 4.   Տեղեկատվության ազատության պրոակտիվ հրապարակման ապահովում

          Առկա վիճակի նկարագրություն

          Տեղեկատվության ազատության կարեւորագույն տարրերից է պրոակտիվ (սեփական նախաձեռնությամբ) հրապակման սկզբունքը։ Այս սկզբունքի էությունն այն է, որ տեղեկություն տնօրինող մարմինները սեփական նախաձեռնությամբ հրապարակում են իրենց գործունեությանն առնչվող տեղեկություններ՝ օգտագործելով նաեւ նոր տեխնոլոգիաների հնարավորությունները։

          Տեղեկատվության ազատության պրակտիկան ցույց է տալիս, որ հասարակության համար առավել հեշտ ու արդյունավետ է ՏԱ իրավունքի իրականացումը, եթե պրոակտիվ հրապարակման գործառույթը պատշաճ կերպով է իրականացվում պետական մարմինների կողմից։ Հարցումների միջոցով տեղեկատվություն ստանալը ժամանակատար և ծախսատար է: Պրոակտիվ հրապարակման գործառույթը օգտակար է առաջին հերթին նաեւ պետական մարմինների համար՝ այն նպաստում է պետական ռեսուրսների, տեխնիկական միջոցների եւ ժամանակի խնայողությանը։

          Կարեւոր պայման է նաեւ, որ սեփական նախաձեռնությամբ հրապարակված տեղեկատվությունը իսկապես հասանելի ու մատչելի լինի մարդկանց համար։ Այն պետք է ներկայացվի այնպես, որ հեշտ լինի այն գտնելը, իսկ ընթերցելիս՝ պարզ և հասկանալի։ Տեղեկությունը պետք է հրապարակվի օգտագործելի ֆորմատով (վերաբերելի է էլեկտրոնային փաստաթղթերին), որպեսզի հնարավոր լինի այն ներբեռնելքաղվածքներ անել, պատճենել եւ տեղադրել այլ տեղ (copy-past), եւ այլն:

          ՀՀ-ում տեղեկության պրոակտիվ հրապարակման կանոնները սահմանվել են 2003թ ընդունված Տեղեկատվության ազատության մասին ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածով։ Հոդվածում ամրագրված է 13 խումբ տեղեկությունների պրոակտիվ հրապարակման պահանջ։ ՏԱ մասին օրենքը նաեւ հաստակեցնում է, թե ինչ պարբերականությամբ պետք է պարտադիր հրապարակման տեղեկությունները մատչելի դարձվեն հանրության համար։ Օրենքի 7-րդ հոդվածի 3-րդ կետով սահմանվում է. ‹‹տեղեկություն տնօրինողը ….. տարին առնվազն մեկ անգամ հրապարակում է իր գործունեությանն առնչվող հետևյալ տեղեկությունները և դրանցում կատարված փոփոխությունները››։ Իսկ 4-րդ կետի համաձայն ‹‹Սույն հոդվածի 3-րդ մասում նշված տեղեկություններում կատարված փոփոխությունները հրապարակվում են դրանք կատարվելուց հետո՝ 10-օրյա ժամկետում››։ Կարեւոր է, որ համացանցով հրապարակելու պայմանը դրված է ՏԱ մասին օրենքում, սակայն համացանցով հրապարակելը պարտադիր է միայն այն դեպքում, երբ տեղեկություն տնօրինողն ունի կայք, այսինքն որպես որպես հրապարակման հնարավոր ձեւերից մեկը։

          2016թ.-ի հունվարի 1-ից ուժի մեջ է մտած «Տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից մշակված կամ նրան առաքված տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման եւ պահպանման, ինչպես նաեւ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների ու կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման կարգը սահմանելու մասին» ՀՀ կառավարության N 1204-Ն որոշմամբ նախատեսվեցին պրոակտիվ հրապարակայնության խթմանման լրացուցիչ երաշխիքներ։ Մասնավորապես, Որոշման 2-րդ հավելված 14-րդ կետի համաձայն՝ «Պետական մարմնի պաշտոնական կայքը պետք է ունենա «հաճախակի տրվող հարցեր» կամ այլ համապատասխան բաժին, որտեղ հրապարակվում են պարբերաբար (հինգ և ավելի անգամ) տրված միևնույն հարցերը և դրանց պատասխանները»:

          ՀՀ կառվարությունը նաեւ անդամակցում է Բաց կառավարման գործընկերության միջազգային նախաձեռնությանը 2011 թվականից ի վեր։ ԲԿԳ նախաձեռնությունը մշակել և լայնորեն տարածել է բաց կառավարման չափանիշներ։ Այս չափանիշների կարեւորագույն մասը վերաբերում է պրոկատիվ հրապարակման սկզբունքին: Չափանիշներով սահմանված տեղեկությունների մի մասն արդեն ներառված է ՏԱ մասին օրենքի 7-րդ հոդվածում, սակայն այդ ցանկում բացակայում են մի շարք տեղեկություններ, որոնք պետք է լինեն հասարակության ուշադրության կենտրոնում եւ նույնպես հրապարակվեն պրոակտիվորեն (օրինակ, բյուջեի կատարման հաշվետվություն, գնումների մասին տեղեկություն եւ այլն)։

          Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոն հասարական կազմակերպության՝ 2015թ.-ի հրապարակած ՏԱ Ինդեքսը ցույց է տալիս, որ չնայած պրոակտիվ հրապարակայնության առումով գրանցված ընդհանուր առաջընթացին` տեղեկություն տնօրինող մարմինների պաշտոնական կայքերը լիովին չեն ներառում ՏԱ մասին օրենքով սահմանված պարտադիր հրապարակման ենթակա տեղեկությունները, շատ մարմինների կայքեր չեն պարունակում կարևոր և անհրաժեշտ բավարար տեղեկատվություն, շատ դեպքերում էլ առկա տեղեկությունը մատչելի և տեսանելի չէ և այն դժվար է գտնել կամ տեղադրված տեղեկությունն օգտագործելը դյուրին չէ:

          Այսպես, մի կողմից Օրենքով պրոակտիվ հրապարակման ենթակա տեղեկությունների ցանկն արդիական չէ, բացակայում են հանրային հետաքրքրություն ներկայացնող մի շարք տեղեկություններ, հաճախ էլ պետական ռեսուրսներ ծախսելով մշակվում եւ հրապարակվում է տեղեկություն, որը չունի հասարակական հետաքրքրություն,  մյուս կողմից տեղեկության պրոակտիվ հրապարակման պարտականությունը տեղեկություն տնօրինող գրեթե բոլոր մարմինները ոչ պատշաճ են իրականացնում:

Հայեցակարգային լուծումները

          Ա. Վերանայել ՏԱ մասին օրենքի 7-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանված    պարտադիր հրապարակման ենթակա տեղեկությունների ցանկը

• Հիմնվելով միջազգային լավագույն փորձի վրա, այդ թվում Բաց կառավարման գործընկերության շրջանակում մշակված թափանցիկության սկզբունքների վրա՝ ՏԱ մասին օրենքի 7-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանված ցանկում ներառել հանրային հետաքրքրություն ներկայացնեղ լրացուցիչ տեղեկություններ (գործառնական տեղեկություններ, բյուջեների մասին տեղեկություններ, գնումների մասին տեղեկություններ եւ այլն),
• Օրենքից նշված դրույթից բացառել այն տեղեկությունները, որոնք մշակելը եւ պրոակտիվորեն հրապարակելը չունեն հանրային հետաքրքրություն, սակայն հանգեցնում են պետական ռեսուրսների ոչ արդյունավետ ծախսման

          Բ. Սահմանել տեղեկության պրոակտիվ հրապարակման մատչելի եւ հասանելի ձեւ.

• Ապահովել, որ տեղեկատվություն տնօրինողը տեղեկությունն այնպես հրապարակի, որ այն հնարավորինս արագ հասանելի լինի դրա կարիքն ունեցող յուրաքանչյուր անձի եւ հարմար լինի օգտագործման համար (օգտագործելի ֆորմատով)։
• Սահմանել կառուցակարգեր՝ ապահովելու համար պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների պարտականությունը ԶԼՄ-ներին տրամադրել իրենց տնօրինության տակ գտնվող եւ հանրային շահ ներկայացնող իրադարձությունների և փաստերի մասին տեղեկություններ:
• Սահմանել, որ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է ունենան պաշտոնական կայքեր: Սահմանել  պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից կայքերի պահպանման պահանջները:

1. 5.   Անձի՝ ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու իրավունքը, անձի՝ հանրային նշանակության տեղեկություններ ստանալու իրավունքը

          Առկա վիճակի նկարագրություն

          ՀՀ սահմանադրությունը երաշխավորում է անձի` ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու իրավունքը: Եթե անձն իմացել է կամ գիտի, որ պետական մարմիններում, տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, պետական որևէ հիմնարկում կամ տեղեկություն տնօրինող այլ մարմնում առկա է իր մասին տեղեկություն, ապա այդ անձին պետք է հասու լինի տվյալ տեղեկությանը` առանց ծանրաբեռնվելու որևէ, այդ թվում վճարելու պարտականությամբ: Դա կարևոր է, որպեսզի մարդն անհրաժեշտության դեպքում կարողանա արդյունավետ կերպով պաշտպանել իր պատիվն ու արժանապատվությունը, պաշտպանվել` ինչպես օգտագործելով տվյալ տեղեկությունը, այնպես էլ` հենց տվյալ տեղեկության անիրավաչափ օգտագործումից: Այսպես, անձի վերաբերյալ որևէ տեղեկություն պետք է նրան հասու լինի անառարկելիորեն, առանց որևէ վճարի (սա չի վերաբերում այն դեպքերին, երբ վճարն անհրաժեշտ եւ ողջամիտ է՝ կապված տեղեկությունը տրամադրելու համար մատուցվող ծառայությունների եւ փաստացի ծախսերի հետ) կամ այլ պայմանի կամ նախապայմանի: Քննարկելի է, որ անգամ տեղեկության գաղտնագրված լինելը կարող է անձին իր մասին տեղեկության տրամադրումը մերժելու հիմք չհանդիսանալ:

          ՀՀ սահմանադրությունը երաշխավորում է նաեւ անձի՝ հանրային նշանակության տեղեկություն ստանալու անսահմանափակ իրավունքը: ՀՀ Սահմանադրության գիտագործնական մեկնաբանություններում բացահայտվել է ՀՀ Սահմանադրության նախկին խմբագմամբ 27-րդ (այդ հոդվածին համադրելի են ՀՀ Սահմանադրության 42-րդ եւ 51-րդ հոդվածները) եւ 27.1-րդ (այդ հոդվածին համադրելի է ՀՀ Սահմանադրության 53-րդ հոդվածը) հոդվածների բովանդակությունը: Մասնավորապես, մեկնաբանություններում նշված է՝ «Տեղեկույթն առաջադիմության գրավականն է: (...) Տեղեկույթը և տեղեկացվածությունը մեծ դեր են խաղում մարդու իրավունքների իրականացման գործում: (...) Քաղաքական իրավունքները ևս ուղղակիորեն կախված են տեղեկույթից: Տեղեկատվական թափանցիկությունը, բացախոսությունը, կառավարական քաղաքականության կանխատեսելիությունը ժողովրդավարական գործընթացի կարևորագույն բաղադրատարրերն են, առանց որոնց ժողովրդաիշխանությունից մնում են միայն արտաքին ձևերը»:  Դիմումի կամ առաջարկության շարժառիթներ կարող են լինել ոչ միայն անձնական, այլ նաև հասարակական շահերի պաշտպանության նկատառումները: Մեկնաբանություններում նշված է` «… Դիմելը քաղաքական իրավունք է: Մարդիկ հասարակական շահերը շոշափող և պարտադիր քննարկման ենթակա դիմում-առաջարկների միջոցով ներազդում են իշխանության մարմինների գործունեության վրա, վերահսկում այն, նպաստում քաշքշուկի վերացմանը: … Բնակչության դիմումները և առաջարկությունները տեղեկույթի կարևոր աղբյուր են հուզող խնդիրներն արագ, արդյունավետ լուծելու համար: Դիմելը երաշխիք է մարդու այլ իրավունքների համար: Դիմելու միջոցով գործի են դրվում այլ իրավունքները ոտնձգություններից, խախտումներից պաշտպանելու պետական կառուցակարգերը»:

          Այսպես, պետական մարմիններից տեղեկություն կամ փաստաթղթեր ստանալու իրավունքը անմիջականորեն կապված է հասարակական շահերի պաշտպանության հետ:

          Անձի՝ ինքն իր մասին եւ հանրային նշանակության տեղեկություն ստանալու իրավունքի անդրադարձել է նաեւ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը՝ 2016թ.-ի փետրվարի 23-ի ՍՎԴ-1256 որոշմամբ: ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, վերլուծելով ՀՀ Սահմանադրության 34-րդ եւ 51-րդ հոդվածները, ինչպես նաեւ ՀՀ Սահմանադրույթն 78 (Համաչափության սկզբունքը), 79 (Որոշակիության սկզբունքը) եւ 80-րդ (Հիմնական իրավունքների և ազատությունների վերաբերյալ դրույթների էության անխախտելիությունը) հոդվածները հանգել է այն եզրակացության, որ օրենքները (դրույթները) պետք է տարբերակված մոտեցում սահմանեն, երբ տեղեկատվությունը վերաբերում է անձի՝ իր մասին հայցվող տեղեկությանը կամ տեղեկատվության ազատության՝ օրենքով սահմանված երաշխիքների իրացմանը, այլապես կհակասեն ՀՀ Սահմանադրության վերոնշյալ հոդվածներին:

          Անձի` ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու անսահմանափակ իրավունքի գաղափարն արտացոլվել է նաև նոր ընդունված օրենքներում: Այսպես, 18.05.2015թ. ընդունված «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդվածը սահմանում է տվյալների սուբյեկտի՝ իր անձնական տվյալների վերաբերյալ տեղեկություններ ստանալու իրավունքը` նշելով, որ. «Տվյալների սուբյեկտն իրավունք ունի ստանալու տեղեկություններ իր անձնական տվյալների, տվյալները մշակելու, մշակելու հիմքերի և նպատակների, տվյալները մշակողի, նրա գտնվելու վայրի մասին, ինչպես նաև այն անձանց շրջանակի մասին, որոնց կարող են փոխանցվել անձնական տվյալները»:

          Տեղեկատվության ազատության սահմանափակումները, ինչպես նաեւ այն դեպքերը, երբ տեղեկատվության ազատության իրավունքը չի կարող սահմանափակվել սահմանված են «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածում, որի 1-ին մասի համաձայն «Տեղեկատվություն տնօրինողը, բացառությամբ սույն հոդվածի 3-րդ մասում սահմանված դեպքերի, մերժում է տեղեկության տրամադրումը, եթե դա՝ 

1)     պարունակում է պետական, ծառայողական, բանկային, առևտրային գաղտնիք.

2)    խախտում է մարդու անձնական և ընտանեկան կյանքի գաղտնիությունը, այդ թվում՝ նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական և այլ հաղորդումների գաղտնիությունը.

3)    պարունակում է հրապարակման ոչ ենթակա նախնական քննության տվյալները.

4)    բացահայտում է մասնագիտական գործունեությամբ պայմանավորված մատչելիության սահմանափակում պահանջող տվյալներ (բժշկական, նոտարական, փաստաբանական գաղտնիք).

5)    խախտում է հեղինակային իրավունքը և (կամ) հարակից իրավունքները»։

          Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ «Տեղեկության տրամադրումը չի կարող մերժվել, եթե դա՝

1)     վերաբերում է քաղաքացիների անվտանգությանը և առողջությանը սպառնացող արտակարգ դեպքերին, ինչպես նաև տարերային (ներառյալ՝ պաշտոնապես կանխատեսվող) աղետներին և դրանց հետևանքներին.

2)    ներկայացնում է Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության ընդհանուր վիճակը, ինչպես նաև բնության և շրջակա միջավայրի պաշտպանության, առողջապահության, կրթության, գյուղատնտեսության, առևտրի, մշակույթի բնագավառում տիրող իրական վիճակը.

3)    չտրամադրելը բացասական ազդեցություն կունենա Հայատանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական, գիտատեխնիկական և հոգևոր-մշակութային զարգացման պետական ծրագրերի իրականացման վրա»։

          Օրենքի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` «Տեղեկատվություն տնօրինողն անհապաղ հրապարակում կամ այլ մատչելի ձևով հանրությանը տեղեկացնում է իր տնօրինության տակ գտնվող այն տեղեկությունը, որի հրապարակումը կարող է կանխել պետական և հասարակական անվտանգությունը, հասարակական կարգին, հանրության առողջությանն ու բարքերին, այլոց իրավունքներին և ազատություններին, շրջակա միջավայրին, անձանց սեփականությանն սպառնացող վտանգը:»

          Օրենքի 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` «Սույն հոդվածի 1-ին մասում նախատեսված տեղեկության տրամադրման համար գանձում չի կատարվում հետևյալ դեպքերում. (…) 4) սույն օրենքի 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասում նշված տեղեկությունների տրամադրման մասին գրավոր հարցումներին պատասխանելիս. (…)»:

          Այսպես, «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը թեեւ ընդհանուր ՏԱ սկզբունքների եւ ՏԱ իրավունքի ապահովման երաշխիքների համատեքստում անձին տալիս է ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու հնարավորություն, սակայն ուղղակիորեն չի նախատեսում անձի այդ իրավունքը: Նմանապես, թեեւ տալիս է հանրային նշանակության տեղեկություն ստանալու հնարավորություն, սակայն Օրենքում առկա չեն հանրային շահի բացահայտման երաշխիքներ, ինչպես նաեւ Օրենքի նախատեսված չեն Օրենքի 8-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանված հանրային նշանակության տեղեկությունների մատչելիության երաշխիքներ:

          Վերոնշյալից բխում է, որ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքն ամբողջությամբ եւ որոշակիորեն չի արտացոլում ՀՀ սահմանդրության 34-րդ հոդվածով երաշխավորված եւ «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդվածով առարկայացած՝ անձի՝ ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու իրավունքը, ինչպես նաեւ տեղեկատվության ազատության սահմանափակման իրավակարգավորումներում չի նախատեսում որեւէ կանոն անձի՝ ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու իրավունքի իրացման վերաբերյալ, Օրենքն ամբողջությամբ եւ որոշակիորեն չի արտացոլում ՀՀ սահմանդրության 42, 51 եւ 53-րդ հոդվածներով երաշխավորված՝ անձի՝ հանրային նշանակության տեղեկություն ստանալու իրավունքը:

Հայեցակարգային լուծումները

          Ա. Սահմանել եւ ապահովել անձի՝ ինքն իր մասին տեղեկություն        ստանալու իրավունքը

• օրենսդրորեն հստակեցնել «իր մասին տեղեկություն» հասկացությունը:
• տեղեկատվության ազատության սահմանափակումները սահմանող դրույթներում նախատեսել, որ տեղեկատվության տրամադրումը չի կարող մերժվել, եթե դա դիմողը հայցել է «իր մասին տեղեկություն» կամ դիմողը լիազորված է այլ անձի անունից մնան տեղեկություն ստանալու, օգտագործելու կամ տարածելու համար:
• տեղեկությունների տրամադրման պայմանները սահմանող դրույթներում նախատեսել, որ տեղեկության տրամադրման համար գանձում չի կատարվում,  երբ այն «իր մասին տեղեկություն» է:

          Որպես «իր մասին տեղեկություն» հասկացության տարբերակ, հիմք ընդունելով նաեւ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը՝ 2016թ.-ի փետրվարի 23-ի ՍՎԴ-1256 որոշումը՝ կարող են դիտարկվել այն տեղեկությունները, որոնք վերաբերում են անձին՝ այդ թվում անձնական տվյալները, ինչպես նաեւ անձի անձնական, ընտանեկան կյանքին, անձի գույքին, անձի իրավունքներին, ազատություններին, պարտականություններին, իրավունքների սահմանափակումներին կամ պատասխանատվությանը վերաբերող տեղեկությունները:

Բ. Սահմանել եւ ապահովել անձի՝ հանրային նշանակության տեղեկություն ստանալու իրավունքը

• օրենսդրորեն հստակեցնել «հանրային նշանակության տեղեկություն» հասկացությունը:
• տեղեկատվության ազատության սահմանափակումները սահմանող հոդվածում նախատեսել, որ տեղեկատվության տրամադրումը չի կարող մերժվել, եթե այն տվյալ իրավիճակում կարող է ունենալ հանրային իրական նշանակություն եւ չհրապարակելը ավելի մեծ վնաս կհասցնի հանրային շահին, քան հրապարակելը:
• տեղեկությունների տրամադրման պայմանները սահմանող դրույթներում նախատեսել, որ տեղեկության տրամադրման համար գանձում չի կատարվում,  երբ տեղեկությունն ունի հանրային նշանակություն:
• հստակեցնել հանրային նշանակություն ունեցող տեղեկատվության շրջանակը, վերանայել այն տեղեկությունների ցանկը, որոնց տրամադրումը չի կարող մերժվել, ինչպես նաեւ այն տեղեկությունների ցանկը, որոնք  պետք է պրոակտիվորեն անհապաղ հրապարակվեն՝ հանրային մեծ նշանակություն ունենալու պատճառով:
• Կարգավորել տեղեկություն հանրային նշանակություն ունեցող ճանաչելու ընթացակարգերը:

Գ. Հստակեցնել տեղեկությունների դասակարգման չափանիշները (պետական, ծառայողական, առևտրային, անձնական գաղտնիք եւ այլն) 

          Հաշվի առնելով, որ անձի՝ ինքն իր մասին եւ հանրային նշանակության տեղեկություն ստանալու իրավունքի ապահովումը սերտորեն կապված է ՏԱ սահմանափակումների հետ, ապա անհրաժեշտ է հաշվի առնելով ՀՀ Սահմանադրության 34-րդ հոդվածի 4-րդ եւ 51-րդ հոդվածի 2-րդ մասերի պահանջները, ճյուղային օրենսդրության եւ միջազգային փաստաթղթերի պահանջները հստակեցնել տեղեկատվության ազատության իրավունքի սահմանափակման հիմքերը՝ ի թիվս այլնի հաշվի առնելով, որ անգամ այդ տեղեկությունների մատչելիությունը որոշ դեպքերում ենթակա չէ սահմանափակման:

1. 6.   Տեղեկությունների համար վճարելու պայմանները եւ կարգը, տեղեկություններն անվճար ստանալու դեպքերը

          Առկա վիճակի նկարագրություն

          Տեղեկատվություն ստանալու համար վճարելու  կարգի, պայմանների, տեղեկատվությունը անվճար ստանալու դեպքերի մանրամասն կարգավորումը, տեղեկություններ ստանալու  համար համաչափ վճարի սահմանումը ունեն առանցքային նշանակություն: Տեղեկատվություն ստանալու համար կատարվող գանձումների վերաբերյալ դրույթներ նախատեսվում են ‹‹Տեղեկատվության ազատության մասին›› ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածում, որի 2-րդ մասը միայն սահմանում է այն դեպքերը տեղեկության տրամադրման համար գանձում չի կատարվում: Հիմք ընդունելով վերոհիշյալ օրենքի դրույթները` ՀՀ կառավարությունը 2015 թվականի հոկտեմբերի 15-ի թիվ 1204-Ն որոշմամբ սահմանել է պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների ու կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման կարգը: Ըստ այդ կարգի` որոշակիացվել է տեղեկությունների տրամադրման գործընթացը, այդ թվում՝ հստակ սահմանվել են տեղեկության տրամադրման համար գանձվող վճարների որոշման հետ կապված դրույթներն այն դեպքերի համար, երբ ըստ օրենքի տեղեկատվությունն իրականացվում է վճարովիության սկզբունքին համապատասխան:

          Չնայած կատարված որոշակիացումներին` դեռևս առկա են մի շարք անհստակություններ տեղեկությունների համար վճարելու պայմանների և կարգի, տեղեկություններ անվճար ստանլու դեպքերի վերաբերյալ: Մասնավորապես`  Օրենքը նշում է միայն սահմանափակ թվով դեպքեր, երբ չի իրականացվում տեղեկատվության համար գանձում(բանավոր հարցումների պատասխաններ, մինչև 10 էջ տպագրված կամ պատճենահանված տեղեկատվության տրամադրում տեղեկությունները էլեկտրոնային փոստով տրամադրում և այլն) սակայն,

• հստակորեն սահմանված չեն անձի ինքն իր մասին, ինչպես նաեւ հանրային նշանակություն ունեցող տեղեկություններ ստանալու համար վճարվող գանձումների կարգ ու պայմանները,
• ներկայացված չեն միասնական չափանիշներ, որոնց հիման վրա հաշվարկվում են  տեղեկատվության համար գանձվող գումարները:

          Վճարի հարցը ամենավիճահարույց խնդիրներից է տեղեկատվության ազատության ոլորտում: Լայն տարածում ունի այն տեսակետը, որ վճարը չպետք է լինի այնպիսին, որ հնարավորություն չտա դիմողներին դիմել տեղեկատվություն ստանալու համար, սակայն մի շարք ճյուղային օրենքներով սահմանում է որոշակի վճար տեղեկատվությունը ստանալու համար: Պետական մարմիններ կատարում են մի շարք ծախսեր տեղեկատվությունը տրամադրելու համար, որոնք տեսականորեն կարելի է գանձել, ներառյալ փաստաթղթերի որոնումը, դրանց պատրաստումը, ինչպես նաև տեղեկատվության հասանելիության ապահովման իրական արժեքը, օրինակ փաստաթղթերի պատճենահանման ծախսերը: Տարբեր օրենքներում վճարի նկատմամբ առկա են տարբեր մոտեցումներ: Որոշ դեպքերում սահմանվում է վճար միայն պատճենման համար, մյուս դեպքերում տեղեկատվությունը դասակարգվում է ըստ խմբերի: Այուամենայնիվ, շատ հաճախ նշվում է, որ անկախ որդեգրած մոտեցումից, կարևոր է, որ վճարի գանձման կառուցվածքը և մեխանիզմները սահմանվեն կենտրոնական մարմինների կողմից, ոչ թե յուրաքանչյուր առանձին պետական մարմնի կողմից, որպեսզի  ապահովվի տեղեկատվության հասնելիությունը:

          Առկա խնդիրները էլ ավելի են կարևորվում ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 2016 թվականի ՍԴՈ-1256 որոշման լույսի ներքո, որով   առանձնակի կարևորել է տարբերակված մոտեցման սահմանմումը, երբ տեղեկատվությունը վերաբերում է անձի՝ իր մասին, ինչպես նաեւ հանրային նշանակություն ունեցող  տեղեկություն ստանալուն: Այս որոշմամբ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի 71-րդ հոդվածը եւ դրա հետ համակարգային առումով փոխկապակցված 32-րդ հոդվածի 2-րդ մասը ճանաչեց ՀՀ Սահմանադրության 34, 51, 78, 79 եւ 80-րդ հոդվածներին հակասող այնքանով, որ դրանք տարբերակված մոտեցում չեն սահմանում, երբ տեղեկությունը վերաբերում է անձի՝ իր մասին հայցվող տեղեկությանը, ինչպես նաեւ տեղեկատվության ազատության՝ օրենքով սահմանված երաշխիքների իրացմանը:

Հայեցակարգային լուծումները

          Ա. Սահմանել տեղեկության համար վճարը հաշվարկելու չափանիշները եւ   վճար գանձելու ընթացակարգերը:

• օրենքով հստակ սահմանել, թե որ դեպքերում տեղեկությունը չի կարող լինել վճարովի՝ այդ թվում հաշվի առնելով անձի՝ իր մասին տեղեկության եւ հանրային նշանակության տեղեկության տրամադրման դեպքերը:
• սահմանել անվճար տրամադրվող տեղեկությունների ծավալները (տեղեկության այն քանակը (որպես կանոն տվպագիր), որի վերարտադրման ծախսերը կրելու է տեղեկություն տնօրինողը):

          Որպես հնարավոր տարբերակ կարող է դիտարկվել այն մոտեցումը, որ որպես ընդհանուր կանոն ամրագրվում է, որ տեղեկատվության տրամադրումը անվճար է, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի: Դիմումատուից միայն պետք է գանձվեն տեղեկատվության վերարտադրման (պատճենման կամ այլ նյութական կրիչի վրա ամրագրման) և առաքման իրական ծախսերը: Հարկ է նշել, որ այս դեպքում լիազորված մարմնի կողմից  պետք է սահմանվեն  տեղեկատվության վերարտադրման իրական ծախսերի համար գանձվող առավելագույն գումարի չափը`  ամրագրելով նաև որոշակի քանակությամբ էջերի (ներկայիս կարգավորման օրինակով 10 էջ) պատճենման անվճարովիությունը: Միևնույն ժամանակ  անհրաժեշտ է սահմանել, որ  այն դեպքերում, երբ  օրենքներով նախատեսվում  տեղեկատվության տրամադրման վճար, պետք է երաշխավորիվի հանրային նշանակություն ունեցող տեղեկատվության, ինչպես նաև անձի ինքն իր մասին տեղեկատատվություն ստանալու անվճար տրամադրումը: Նախատեսել, որ այն դեպքերում, երբ տեղեկատվության տրամադրման համար գանձվում է գումար պետական մարմինը կարող է նվազեցնել վճարի չափը, եթե դիմումատուն գտնվում է ծանր ֆինանսական դրության մեջ, ուստի  կարծում ենք անհրաժեշտ է ամրագրել, այս ընթացակարգերը ևս:

ԵՐՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ

ՏԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԼՈՒԾՄԱՆ ԳՈՐԾԻՔԱԿԱԶՄԸ

1. 1.    Տեղեկատվության ազատության համար պատասխանալու լիազոր մարմինը (ՏԱ հանձնակատարի ինստիտուտը) 

          Առկա վիճակի նկարագրություն

          Ավելի քան 12 տարի է՝ գործում է «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը, սակայն օրենքի ընդունումից ի վեր ՏԱ օրենսդրության գործնական կիրառությունը ցույց է տալիս, որ առկա են «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի կիրառման հետ կապված խնդիրներ:

          Այսօր Հայաստանում տեղեկատվության ազատության իրավունքի պաշտպանության հնարավոր է իրականացնել կամ դատական կամ վարչական կարգով: Հաշվի առնելով, որ տեղեկություն ստանալու իրավունքը իրացնելու ճանապարհին հիմնականում անհրաժեշտություն է լինում ի սկզբանե դիմել տեղեկություն տնօրինող մարմնի ղեկավարին (հարցումը ներկայացվում է տեղեկություն տնօրինողի ղեկավարին, հարցման պատասխանը տրամադրվում է տեղեկություն տնօրինողի ղեկավարի իմացությամբ եւ որոշմամբ եւ այլն), կամ տեղեկություն տնօրինող մի շարք մարմիններ չունեն հսկողություն կամ վերահսկողություն իրականացնող վերադաս մարմին, ինչպես նաեւ տեղեկություն տնօրինող որոշ մարմիններ վարչական մարմինններ չեն՝ ՏԱ իրավունքի պաշտպանությունը վարչական կարգով արդյունավետ եւ հիմնականում կիրառելի չէ: Իր հերթին դատական պաշտպանության առաձնահատկությունները հնարավորություն չեն տալիս գործնականում հիմնավոր կերպով լուծել տեղեկատվության ազատության ոլորտի խնդիրները: Նախ՝ դատական գործերը ժամանակատար են՝ տեղեկատվությունը շատ շուտ հնանում է, իսկ դատաքննության երկարաժամկետ լինելու դեպքում այն այլեւս անհարժեշտ չի լինում բողոքարկող կողմին։ Բացի այդ, դատարան դիմելը որոշակի ծախսեր է ենթադրում ։ Դատական կարգով ՏԱ իրավունքի պաշտպանության ապահովումը մինչ այսօր մեծամասամբ իրականացնում են հասարակական կազմակերպությունները: Օրինակ, ՀՀ-ում ՏԱ ոլորտում մասնագիտացված միակ կազմակերպությունը՝ Ինֆորմացիայի ազատությանը կենտրոն ՀԿ-ն նախաձեռնել է 50-ից ավել ռազմավարական դատական գործ: Հիմնականում ՀԿ-ներն են իրականացնում ՏԱ իրավունքի վերաբերյալ հանրային իրազեկման եւ տեղեկություն տնօրինողների կրթման գործառույթները:

          Խնդրի լուծման համար առաջարկվող մեխանիզմը

          Տեղեկատվության ազատության իրավունքի արդյունավետ պաշտպանությունը եւ այս իրավունքի կիրառման դրական պրակտիկայի զարգացման երաշխիքը իրավունքի իրացման նկատմամբ պետական հոգածությունն է: Իրավունքի պատշաճ կիրառման համար անհրաժեշտ է ստեղծել լիազոր մարմին, որը ՏԱ սկզբունքների, ՏԱ օրենսդրության, ինչպես նաեւ ՏԱ իրավունքի կիրառման պրակտիկայի վերլուծությունների հիման վրա կիրականացնի տեղեկատվության ազատության իրավունքի պաշտպանությունը, ՏԱ իրավունքի խախտման դեպքում իրավունքի վերականգնումը, ՏԱ վիճակի գնահատումը եւ ՏԱ իրավունքի զարգացման ապահովումը, ինչպես նաեւ ՏԱ իրավունքի մասին իրազեկում, կրթում եւ խորհրդատվության տրամադրում: Տեղեկատվության ազատության ոլորտի լիազոր մարմինը տեղեկատվության ազատության հանձնակատարի ինստիտուտն է (այսուհետ նաեւ՝ ՏԱ հանձնակատար, Հանձնակատար):

          ՏԱ հանձնակատարը պետք է ունենա անկախության երաշխիքներ եւ առնվազն.

-       Իրականացնի տեղեկատվության ազատության իրավունքի պաշտպանություն,

-       Իրականացնի ՏԱ պրակտիկայի վերլուծություն եւ լավագույն փորձի ներդրում,

-       Ապահովի ՏԱ իրավունքի իրացման վերաբերյալ խորհրդատվություն ինչպես քաղաքացիների, այնպես էլ տեղեկություն տնօրինող մարմինների համար,

-       Ապահովի ՏԱ ոլորտի օրեսդրության պարզաբանում:

          ՏԱ հանձնակատար ունենալու պահանջն անուղղակիորեն սահմանված է «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքում: Այսպես, ՏԱ մասին ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածի 4-րդ կետը սահմանում է, որ «Տեղեկատվության տրամադրման մերժումը կարող է բողոքարկվել լիազորված պետական կառավարման մարմին կամ դատարան»: Լիազորված պետական կառավարման մարմինը կարող է լինել ՏԱ հանձնակատարի ինստիտուտը, ինչպես ցույց է տալիս միջազգային պրակտիկայի վերլուծությունը։ Հենց ՏԱ հանձնակատարն է հանդիսանում Օրենքում նշված՝ ՏԱ իրավունքի խախտումների բողոքարկման արտադատական մարմին՝ լիազորված պետական կառավարման մարմին:

          ՏԱ հանձնակատարը/լիազոր մարմինը պետական մարմին է, որը արտադատական կարգով լուծում է տեղեկատվության ազատության ոլորտում առաջացած վեճերը։

          ՏԱ հանձնակատարը պետք է ունենա անկախության երաշխիքներ: Հանձնակատարի հիմնական նպատակը ՏԱ օրենսդրության կիրառումն է։ ՏԱ հանձնակատարի/լիազոր մարմնի ինստիտուտի հիմնական նպատակները ներառում են նաև տեղեկատվության ազատության իրավունքի խթանումը և ՏԱ իրավունքի խախտումների բողոքարկումը: ՏԱ հանձնակատարի ստեղծումը կծառայի ՏԱ իրավունքի պաշտպանությանը` ՏԱ օրենսդրության կիրառման և տեղեկություն ստանալու իրավունքի խախտումների բողոքարկման գործընթացներում չարաշահումները բացառելու միջոցով: Միևնույն ժամանակ հասարակությունը կարիք ունի իմանալու, թե ինչպես է գործում ՏԱ իր իրավունքը, ինչպես պետք է դիմել տեղեկություն ստանալու համար, տեղեկություն ստանալու ինչ ընթացակարգ գոյություն ունի և վերջապես, ինչպես բողոքարկել իրենց ՏԱ իրավունքի խախտումները: Կարևոր է նաև, որպեսզի հասարակությունն իմանա, թե օրենքով նախատեսված ՏԱ սահմանափակումների հիման վրա որ տեղեկատվության տրամադրումն է ենթակա մերժման, որպեսզի հիմնավոր մերժումները չհանգեցնեն պետական մարմինների հանդեպ վստահության նվազման:

          ՏԱ հանձնակատարը պետք է լինի ՏԱ իրավունքի խախտումների անկախ վերանայում իրականացնող մարմին: Որպես գործունեության հիմնական նպատակ` ՏԱ հանձնակատարը պետք է ընդունում եւ քննում է ՏԱ իրավունքի խախտման վերաբերյալ բողոքները, ունի նաև խախտումները բողոքարկելու իրավասություն:

          ՏԱ հանձնակատարը պետք է հավաքագրի ՏԱ իրավունքի կիրառման պրակտիկայի մասին տեղեկատվություն` վիճակագրություն այն մասին, թե քանի հարցում է ներկայացվել տեղեկություն տնօրինողներին, քանիսն են պատասխան ստացել, ինչ ժամկետներում, հիմնականում ինչ խնդիներ են բարձրացվել հարցումների միջոցով և այլն: Այս տվյալներից յուրաքանչյուրն էլ իր հերթին ուղեցույց է ՏԱ իրավունքի առավել արդյունավետ իրականացման համար:

          ՏԱ հանձնակատարն պետք է իրականացնի տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ լավագույն փորձի մասին իրազեկում, խորհրդատվություն տա, կրթի տեղեկություն տնօրինողներին եւ քաղաքացիներին:

          ՏԱ հանձնակատարի ինստիտուտը ներդնելու համար անհրաժեշտ է

• սահմանել ՏԱ հանձնակատարի գործառույթները,
• սահմանել ՏԱ հանձնակատարի իրավունքները, իրավասության ոլորտները,
• սահմանել ՏԱ հանձնակատարի պարտականությունները,
• սահմանել ՏԱ հանձնակատարի ձեւը,
• ապահովել ՏԱ հանձնակատարի որոշումների կայացման եւ իրականացման գործուն մեխանիզմներ,
• սահմանել իրական երաշխիքներ ՏԱ հանձնակատարի/լիազոր մարմնի անկախության ապահովման համար (նշանակման/ընտրության մեխանիզմներ, ֆինանսական անկախություն)։ Ընդ որում, սահմանադրականության տեսանկյունից խնդրահարույց կլինի ՏԱ հանձնակատարի ներառումը պետական կառավարման մարմնի կազմում: Դա նաեւ էականորեն կխաթարի ՏԱ հանձնակատարի ինստիտուտի անկախությունը եւ արդյունավետությունը:

          ՏԱ հանձնակատարի ինստիտուտը ստեղծելիս պետք է ՀՀ սահմանադրության համապատասխանության եւ արդյունավետության ապահովման տեսանկյունից հաշվի առնել, որ նրա իրավազորությունը պետք է տարածվի տեղեկություն տնօրինող բոլոր մարմինների վրա, իսկ պետական ռեսուրսները խնայելու տեսանկյունից կարող է դիտարկվել տեղեկատվության ազատության եւ անձնական տվյալների պաշտպանության մեկ միասնական լիազոր մարմնի ստեղծումը («Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված անձնական տվյալների պաշտպանության լիազոր մարմնի եւ ՏԱ հանձնակատարի գործառույթների միացումը):

1. 2.    ՏԱ պատասխանատուների ինստիտուտի ներդրումը

          Առկա վիճակի նկարագրություն        

          «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի 5-ին մասի համաձայն «Տեղեկատվության ազատության ապահովման ոլորտում տեղեկատվություն տնօրինողը պարտավոր է օրենքով սահմանված կարգով՝ (…) 5) նշանակել տեղեկատվության ազատության ապահովման համար պատասխանատու պաշտոնատար անձին։»։

          Նույն օրենքի 13-րդ հոդվածի համաձայն՝ «1. Տեղեկատվության ազատության ապահովման համար պատասխանատու պաշտոնատար անձը կարող է լինել տեղեկատվություն տնօրինողի նշանակած պաշտոնատար անձը կամ տեղեկատվություն տնօրինողի ղեկավարը։

          Այսպես, «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր տեղեկություն տնօրինող պետք է ունենա տեղեկատվության ազատության համար պատասխանատու պաշտոնատար անձ (այսուհետ՝ ՏԱ պատասխանատու): Օրենքի վերոնշյալ դրույթներն առարկայացել են «Տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից մշակված կամ նրան առաքված տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման եւ պահպանման, ինչպես նաեւ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների ու կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման կարգը սահմանելու մասին» ՀՀ կառավարության N 1204-Ն որոշմամբ (այսուհետ՝ Որոշում), որով Որոշմամբ սահմանված կարգերով նախատեսվել են ՏԱ պատասխանատուի ինստիտուտի ներդրման կանոններ (Որոշման Հավելված 1-ի 2-5 կետեր):

          Պրակտիկայում 2015թ.-ի ընթացքում պետական կառավարման մի շարք մարմիններում (ՀՀ բոլոր նախարարություններում, մարզպետարաններում, կառավարությանն առընթեր մարմիններում) նշանակվել են ՏԱ պատասխանատուներ:  

          Չնայած ՏԱ պատասխանատուի ինստիտուտի ներդրման որոշակի կանոնակարգմանը ՀՀ կառավարության N 1204-Ն որոշմամբ՝ առկա են խնդիրներ, որոնք ենթակա են կարգավորման Օրենքով:

          Մասնավորապես, ՏԱ պատասխանատուներ նշանակվել են հիմնականում պետական կառավարման միայն որոշ մարմիններում, ինչպես նաեւ Երեւանի քաղաքապետարանում, այնինչ ՏԱ պատասխանատու ունենալուն պահանջը վերաբերում է բոլոր տեղեկություն տնօրինողների:

          Բացի այդ՝ ՏԱ պատասխանատուներն այսօր օժտված չեն բավարար լիազորություններով  տեղեկատվության ազատության ապահովման ոլորտում տեղեկատվություն տնօրինողի պարտականությունների իրականացումն ապահովելու համար:

          Խնդրի լուծման համար առաջարկվող մեխանիզմը         

          Տեղեկատվության ազատության իրավունքի պատշաճ ապահովման համար անհրաժեշտ է որպեսզի ստեղծվի տեղեկություն ստանալու իրավունքի պաշտպանության միասնական համակարգ, տեղեկություն տնօրինող յուրաքանչյուր մարմնում առկա լինի համապատասխան պաշտոնյա, ով կհամակարգի եւ կկազմակերպի տվյալ մարմնի գործունեությունը ՏԱ ոլորտում:

          Հաշվի առնելով այն, որ ՏԱ պատասխանատուի ինստիտուտի կայացումը կարեւոր է ցանկացած տեղեկություն տնօրինողի՝ տեղեկատվության ազատության ոլորտում իր գործունեությունը պատշաճ կազմակերպելու համար՝  անհրաժեշտ է ՏԱ պատասխանատուի վերաբերյալ դրույթները վերանայել «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքում, այդ թվում՝

• Որոշմամբ ՏԱ պատասխանատուի վերաբերյալ առկա կարգավորումներն ամրագրել Օրենքի մակարդակով,
• նախատեսել ՏԱ պատասխանատուի պարտականությունների իրականացման երաշխիքներ:

1. 3.   Պատասխանատվությունը

          Ինչպես յուրաքանչյուր իրավունքի, այնպես էլ ՏԱ իրավունքի պատշաճ իրականացման երաշխիքներից է այդ իրավունքի խախտման համար պատասխանատվությունը: Ընդ որում, պատասխանատվության վրա հասնելը մի կողմից ծառայում է իրավունքի վերականգնմանը, մյուս կողմից ունի կանխարգելիչ դեր հետագա խախտռումները բացառելու համար:

          «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 14-րդ հոդվածը  սահմանում է, որ բացառությամբ սույն օրենքով նախատեսված դեպքերի, տեղեկություն տրամադրելուց հրաժարվելը կամ ոչ հավաստի տեղեկություն տրամադրելը, ինչպես նաև սույն օրենքով սահմանված կարգի այլ խախտումներն առաջացնում են օրենքով սահմանված պատասխանատվություն:

Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի 189.7 հոդվածը տեղեկություն տալու պարտականությունը չկատարելու համար՝ մասնավորապես նշելով, որ 10-ից 50 հազար ՀՀ դրամի չափով տուգանք է առաջացնում «Օրենքով նախատեսված տեղեկությունը պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների, բյուջեներից ֆինանսավորվող կազմակերպությունների, ինչպես նաև հանրային նշանակության կազմակերպությունների պաշտոնատար անձանց կողմից ապօրինաբար չտրամադրելը»: Թեեւ պատասխանատվություն է նախատեսվում տեղեկությունը ապօրինաբար չտրամադրելու համար, սակայն թե «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը և թե միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ կան նաև այլ զանցակազմեր, որոնց պարագայում պաշտոնատար անձը պատասխանատվության կարող է ենթարկվել։ Մասնավորապես, վարչական պատասխանատվություն կարող է սահմանվել ոչ հավաստի տեղեկատվության, ոչ լիարժեք տեղեկատվության տրամադրման, ինչպես նաև պարտադիր հրապարակման ենթակա տեղեկատվությունը դիտավորյալ չհրապարակելու կամ սխալ տեղեկատվություն հրապարակելու համար։

Խնդրի լուծման համար առաջարկվող մեխանիզմը

Վարչական պատասխանատվություն կիրառելու պարագայում անհրաժեշտ է պատասխանատվություն սահմանել  նաև սխալ, ոչ լիարժեք, աղավաղված տեղեկություն տրամադրելու համար, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված տեղեկատվությունը չհրապարակելու համար («Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդված 2-րդ մաս)։  Ընդ որում տուգանքի չափ ընտրելիս պետք է այն համաչափ լինի կատարված խախտմանը։

Վարչական պատասխանատվությունը կիրառվում է դատարանի վճռով պաշտոնատար անձի նկատմամբ։ Հանձնակատարի ինստիուտի ներդրման դեպքում նման լիազորություն կարելի է վերապահել Հանձնակատարին։

Պատասխանատվության տեսակը ընտրելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել դրա պատժիչ բնույթը և այն հանգամանքը,  թե արդյոք այդ միջոցը կնպաստի, որպեսզի իրավախախտը հետագայում նման խախտումներ չկատարի։ Անձի տեսանկյունից, ում իրավունքները խախտվել են կարևոր է, որպեսզի այդ խախտումը վերացվի և իրեն տրամադրեն անհրաժեշտ տեղեկատվությունը։

Այս տեսանկյունից անհրաժեշտ է հաշվի առնել նաեւ կարգապահական պատասխանատվության միջոցների կիրառման հնարավորությունը, որոնք կարող են կանխիչ դեր կատարեն` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ կարգապահական տույժերի մեջ նախատեսված է նաև զբաղեցրած պաշտոնից ազատելը։

Սակայն  կարևոր հարց է, թե ով պետք է կիրառի կարգապահական տույժերը։ Եթե տեղեկատվության պատասխանատու անձ դիտարկում ենք համապատասխան գերատեսչության համապատասխան վարչության պետին, ապա կարգապահական տույժ կիրառում է աշխատակազմի ղեկավարը։ Եթե որպես պատասխատանատու անձ դիտում ենք աշխատակազմի ղեկավարին, ապա վերջինիս նկատմամբ կարգապահական տույժ կիրառում է ՀՀ վարչապետը` նախարարի առաջարկությամբ, իսկ պաշտոնից ազատել կարգապահական տույժը` ՀՀ կառավարությունը` նախարարի առաջարկությամբ։

          Կարգապահական պատախանատվություն կիրառելը կարելի է արդարացնել այն տեսանկյունից, որ պատասխանատու անձը չի կատարել կամ ոչ պատշաճ է կատարելի իր պարտականությունները։ Մյուս կողմից կարևոր է, որ այդպիսի միջոցները իրականում կիրառվեն, հակառակ դեպքում այն չարաշահումների տեղիք կտա:

ՄՇԱԿՄԱՆ ԵՆԹԱԿԱ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐԸ ԵՎ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԺԱՄԿԵՏՆԵՐԸ

          Տեղեկատվության ազատության ոլորտի ուսումնասիրությունը, վերհանված խնդիրները, առաջարկվող հայեցակարգային լուծումների բնույթը վկայում են, որ հիմանական իրավական ակտը, որում պետք է արվեն փոփոխություններ եւ լրացումներ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքն է:

          Հաշվի առնելով, որ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքը տեղեկատվության ազատության սահմանադրական իրավունքն առարկայացնող հիմնական իրավական ակտն է՝ ինչպես նաեւ Օրենքի կարգավորման առարկայի սահմանները եւ հայեցակարգային լուծումների հետ համադրումը՝ պետք է նշել, որ փոփոխություններ կամ լրացումներ իրականացնելու կարիք լինելու է Օրենքի գրեթե բոլոր հոդվածներում:

          Հաշվի առնելով Օրենքի բեռը՝ պետք է նշել, որ Օրենքում փոփոխություններ եւ լրացումներ անելու հիմնական նպատակները Հայեցագարգով վերհանված ՏԱ խպնդիրների լուծումն է լինելու եւ համադրելի են լինելու համար առաջարկվող հայեցակարգային լուծումներին: Մասնավորապես, Օրենքում փոփոխությունների եւ լրացումների իրականացման նպատակներից են լինելու «հարցում» հասկացության սահմանումը (ելեկտրոնային հարցումների ներդրումը, հարցմանը ներկայացվող պահանջների վերանայումը եւ այլն), «հրապարակում» հասկացության սահմանումը (տեղեկության տրամադրում, պրոակտիվ հրապարակում, մատչելիության ապահովում եւ այլն), տեղեկություն ստանալու իրավունքի սահմանափակման հիմքերի հստակեցումը (անձի՝ ինքն իր մասին տեղեկություն ստանալու իրավունք, հանրային նշանակության տեղեկություն ստանալու իրավունք եւ այլն), տեղեկության վճարովիության հարցի լուծումը (տեղեկության անվճար տրամադրման սկզբունքը, վճարովի տրամադրման դեպքերը, վճարի հաշվարկման մեխանիզմների սահմանումը եւ այլն): Նշվածից բացի՝ Օրենքում փոփոխելու եւ լրացնելու նպատակն է ապահովել Օրենքի համապատասխանությունը ՀՀ Սահմանադրությանը, միջազգային փաստաթղթերին, բացառել ՏԱ ոլորտին առնչվող այլ իրավական ակտերի (օրենքների) հետ հակասությունները, ապահովել Օրենքի համապատասխանությունը ՏԱ նոր մարտահրավերներին եւ ՏԱ ոլորտի արդիականացումը:

          Բացի «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքից անհրաժեշտ է լինելու խմբագրել «Տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից մշակված կամ նրան առաքված տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման և պահպանման, ինչպես նաև պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների ու կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման կարգը սահմանելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2015 թվականի հոկտեմբերի 15-ին թիվ 1204-Ն որոշումը:

          Կախված նրանից, թե ՏԱ ոլորտի ինչպիսի կարգավորումներ կտրվեն «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքով՝ կարող է անհրաժեշտություն առաջանալ փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարել «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքում, «Տեղական տուրքերի և վճարների մասին» ՀՀ օրենքում (տեղեկության վճարովիության հարցի լուծման շրջանակներում), ինչպես նաեւ «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ» ՀՀ օրենսգրքում (ՏԱ իրավունքի խախտման համար պատասխանատվության հարցի լուծման շրջանակներում):

          Կախված օրենսդրության մշակման փուլում առաջարկվելիք լուծումներից, իրավակարգավորումներից՝ կարող է անհրաժեշտություն առաջանալ փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարել նաեւ այլ իրավական ակտերում:

          ՀՀ կառավարության 2016թ.-ի մարտի 10-ի «ՀՀ Սահմանադրության փոփոխությունների՝ օրենքով կարգավորման պահանջ ուղղակի նախատեսող դրույթների հիման վրա ընդունման, փոփոխման կամ լրացման ենթակա օրենքների ցանկը հաստատելու մասին» N 245-Ա որոշման Հավելվածի 17-րդ կետը հաշվի առնելով՝ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը պետք է ՀՀ կառավարություն ներկայացվի մինչև 2017 թվականի մարտի 1-ին տասնօրյակ:          «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքում, «Տեղական տուրքերի և վճարների մասին» ՀՀ օրենքում, «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ» ՀՀ օրենսգրքում, ինչպես նաեւ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություն եւ լրացում կատարելու հանգամանքով պայմանավորված՝ այլ իրավական ակտերում փոփոխություն եւ լրացում նպատակահարմար է կատարել «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի հետ մեկ փաթեթով, նույն ժամկետում:

          ՏԱ հանձնակատարի ինստիտուտի ներդրման, ՏԻՄ-երին կայքերով ապահովելու, ինչպես նաեւ բյուջետային հատկացումներ պահանջող հնարավոր այլ փոփոխությունների դեպքում նախատեսել, «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո մեկտարյա ժամկետ: