Հայեցակարգ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի փոփոխությունների վերաբերյալ /գլուխ 60-րդ՝ վնաս պատճառելու հետևանքով ծագած պարտավորություններ /

ՀՀ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳ

(Գլուխ 60-րդ՝ վնաս պատճառելու հետևանքով ծագած պարտավորություններ)

ԵՐԵՎԱՆ - 2014

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

1. Ընդհանուր դրույթներ։  

2. Խնդրի ձևակերպումը։  ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 60-րդ գլխում համապատասխան փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը։ 

3. Վերլուծություններ։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 60-րդ գլխում առաջարկվող փոփոխությունների շրջանակը։

4. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում առաջարկվող փոփոխությունները և դրանց հիմնավորումները։

1. Ընդհանուր դրույթներ։

Կյան­քի և ա­ռող­ջու­թյան ի­րա­վուն­քը քա­ղա­քա­ցի­նե­րի հա­մար, ինչ­պես նաև սե­փա­կա­նու­թյան ի­րա­վուն­քը քա­ղա­քա­ցի­նե­րի և ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձանց հա­մար հան­դի­սա­նում են հիմ­նա­կան ի­րա­վունք­ներ։ Մարդ­կու­թյան զար­գաց­ման ողջ ըն­թաց­քում մարդ­կա­յին գոր­ծու­նեու­թյան հիմ­նա­կան ուղ­ղու­թյու­նը և նպա­տակն են հան­դի­սա­ցել այս ար­ժեք­նե­րի անվ­տան­գու­թյան ա­պա­հո­վու­մը, դրանց պաշտ­պա­նու­թյու­նը՝ նա­խա­տե­սե­լով ի­րա­վա­բա­նա­կան պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն դրանց դեմ ոտնձ­գու­թյուն­նե­րի դեպ­քում։ Ան­շուշտ, յուրաքանչյուր ժա­մա­նա­կաշր­ջան այս խնդրի առն­չու­թյամբ դրս­ևո­րել է յու­րո­վի մո­տե­ցում։ Կախ­ված կոնկ­րետ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում տի­րող ի­րա­վաըն­կա­լու­մից՝ տար­բեր է ե­ղել մարդ­կանց վե­րա­բեր­մոն­քը ոչ թե կյան­քի, ա­ռող­ջու­թյան կամ սե­փա­կա­նու­թյան նկատ­մամբ՝ որ­պես ար­ժեք, այլ՝ կոնկ­րետ ան­ձի նկատ­մամբ՝ որ­պես հա­սա­րա­կու­թյան լիի­րավ ան­դամ, այ­սինքն, այն, որ նախ­նա­դա­րում կամ միջ­նա­դա­րում շատ հեշտ կա­րող էին ան­ձին ան­դա­մա­հա­տել, մա­հա­պատ­ժի են­թար­կել կամ զրկել սե­փա­կա­նու­թյու­նից, չի նշա­նա­կում, որ տվյալ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում չեն գնա­հատ­վել կյանքն ու ա­ռող­ջու­թյու­նը, սե­փա­կա­նու­թյան ի­րա­վուն­քը, այլ, որն ա­վե­լի հա­վա­նա­կան է, տվյալ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի հա­մար հա­սա­րա­կու­թյունն ու­նե­ցել է իր՝ մար­դու դե­րի գնա­հատ­ման այլ հա­մա­կարգ. մեկն ա­վե­լի բարձր է դաս­վել մյու­սից, տե­րը՝ ստրու­կից և այլն։ Սա էլ հան­գեց­րել է նրան, որ տի­րոջ ու­նեց­ված­քը ա­վե­լի է գնա­հատ­վել, քան ստրու­կի կյան­քը, սա­կայն հա­վա­սար­նե­րի մեջ, ան­շուշտ, որ­պես բարձ­րա­գույն պաշտ­պան­վող ար­ժեք հան­դես են ե­կել սե­փա­կա­նու­թյու­նը, կյանքն ու ա­ռող­ջու­թյու­նը։

Ներ­կա­յումս, երբ հա­սա­րա­կու­թյու­նը բաղ­կա­ցած է միայն հա­վա­սար­նե­րից, երբ սահ­մա­նադ­րու­թյամբ և օ­րենք­նե­րով չկան դա­սա­յին շեր­տա­վո­րում­ներ, բո­լորն օգտ­վում են հա­վա­սար ի­րա­վունք­նե­րից և պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րից, նոր և ա­վե­լի բարձր աս­տի­ճա­նի է բարձ­րա­ցել այս ար­ժեք­նե­րի պաշտ­պա­նու­թյու­նը։ Սա են ամ­րագ­րում մի­ջազ­գա­յին պայ­մա­նագ­րե­րը, հռչա­կագ­րե­րը, երկր­նե­րի սահ­մա­նադ­րա­կան օ­րենք­նե­րը, այլ ի­րա­վա­կան ակ­տեր, ո­րոնց թվում անհ­րա­ժեշտ է նշել 1948թ. դեկ­տեմ­բե­րի 10‑ի ՄԱԿ‑ի՝ Մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի հա­մընդ­հա­նուր հռչա­կա­գի­րը, Ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան հա­մաշ­խար­հա­յին կազ­մա­կեր­պու­թյան կա­նո­նադ­րու­թյու­նը և այլն։

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը հռչակում է. «Հայաստանի Հանրապետությունում ճանաչվում և պաշտպանվում է սեփականության իրավունքը» (հոդված 8), «Յուրաքանչյուր ոք ունի կյանքի իրավունք» (հոդված 15), «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու և կտակելու իր սեփականությունը»։ Սեփականության իրավունքի իրականացումը չպետք է վնաս պատճառի շրջակա միջավայրին, խախտի այլ անձանց, հանրության և պետության իրավունքներն ու օրինական շահերը» (հոդված 31), «Յուրաքանչյուր ոք ունի ծերության, հաշմանդամության, հիվանդության, կերակրողին կորցնելու, գործազրկության և օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում սոցիալական ապահովության իրավունք» (հոդված 37),   «Պետությունը պաշտպանում է սպառողների շահերը, իրականացնում օրենքով նախատեսված միջոցառումներ՝ ապրանքների, ծառայությունների և աշխատանքների որակի վերահսկողության ուղղությամբ» (հոդված 31.1)։

Սակայն սոսկ սահմանադրական ամրագրումը բավարար չէ կյանքի և առողջության պահպանման համար. ծագում է անձի կյանքին և առողջությանը պատճառված վնասի հատուցման հարցը, որ ենթակա է օրենսդրական կանոնակարգման։ Անհրաժեշտ են հստակ օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտեր, որոնք կսահմանեն պատասխանատվության մեխանիզմներ այն դեպքերի համար, երբ վնաս է հասցվել անձի կյանքին և առողջությանը։

Քննարկվող իրավահարաբերությունների համար Սահմանադրությունից հետո կարևորագույն իրավական աղբյուր է հանդիսանում ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը։

Դելիկտային պարտավորությունների կարգավորմանն է նվիրված ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 60-րդ գլուխը (1058-1091.1 հոդվածներ)։

Ցանկացած օրենք և կարգավորում չի կարող լինել հարատև, և ժամանակի ընթացքում անհրաժեշտություն է առաջանում դրանում փոփոխություններ մտցնելու։ Այս փոփոխությունները օբյեկտիվ անհրաժեշտություն են և բխում են հասարակական զարգացման տենդենցներից, իրավունքի կարգավորման նոր մոտեցումներից և այլն։

Օրենսգրքի 60-րդ գլուխը վերջին 16 տարիների ընթացքում կրել է մի շարք փոփոխություններ, որոնց մի մասը դրական է ազդել դրա կողմից հասարակական հարաբերությունների կարգավորման վրա, մյուս մասը եղել են ոչ անհրաժեշտ և ըստ էության բավականին թերի։ Որպես օրինակ կարելի է բերել 1067 հոդվածում այն փոփոխությունը, երբ փոքրահասակների կողմից պատճառված վնասի հատուցման սուբյեկտները իրենց մեղքի բացակայությունը ապացուցելու փոխարեն, կատարված փոփոխության արդյունքում պետք է ապացուցեն փոքրահասակի մոտ մեղքի բացակայությունը։ Իսկ այն, որ փոքրահասակները Օրենսգրքով դելիկտունակ չեն հստակ ամրագրված է (հոդվածներ 24 և 29), ու նոր փոփոխությամբ փոքրահասակի կողմից պատճառված ցանկացած վնաս կարող է և չհատուցվել։

Օրենսգրքի կարևոր նորություններից է նաև ոչ նյութական վնասի հատուցման ինստիտուտի ներմուծումը, անշարժ գույքի և կենդանիների սեփականատերերի պատասխանատվության ներմուծումը և այլն։

2. Խնդրի ձևակերպումը։  ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 60-րդ գլխում համապատասխան փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը։ 

Օրենսգրքի 60-րդ գլուխը ունի բազմաթիվ փոփոխությունների կարիք։ Այդ փոփոխությունները արդիական են և կարող են նպաստել Օրենսգրքի կողմից դելիկտային պարտավորությունների ավելի ամբողջական և արդյունավետ կարգավորմանը։

Ինչպես արդեն նշվեց, Օրենսգիրքն արդեն գործում է 16 տարի և այդ ընթացքում մի շարք նորմեր կորցրել են իրենց արդիականությունը, որոշներ, փոփոխության ենթարկվելով, ոչ միայն չեն նպաստել հարցի ավելի արդյունավետ կարգավորմանը, այլև խեղաթյուրել են հոդվածի էությունը, որոշ դեպքերում դարձնելով այն ընդհանրապես անկիրառելի։ Որպես օրինակ վերևում նշվեց 1067 հոդվածի 1-ին մասը, սակայն նույն հոդվածը ամբողջությամբ կարելի է քննադատել։

Շտապ փոփոխության կարիք ունեն նաև 1079  և 1080 հոդվածները, որտեղ վնասի հատուցման համար հաշվարկման հիմք է դիտվում նվազագույն աշխատավարձի հնգապատիկը։ Եթե այդ հատուցման չափը հաշվենք ընդունված նվազագույն աշխատավարձի հաշվարկային դրույքով, այն է 1000 դրամով, ապա հատուցման չափը կլինի 5000 դրամը, որը աբսուրդ է, իսկ եթե սահմանված չափով` 50000 դրամով, ապա կլինի 300000 դրամ, որը ավելին է քան ՀՀ-ում գործող միջին աշխատավարձը և ծանր դրության մեջ կարող է դնել վնաս պատճառողներին։ Այստեղ հարկ է ավելացնել, որ <<Նվազագույն աշխատավարձի մասին>> ՀՀ օրենքի համաձայն Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքերի, օրենքների, Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի հրամանագրերի, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և վարչապետի որոշումների, նախարարությունների և գերատեսչությունների, տեղական ինքնակառավարման մարմինների, առանձին իրավաբանական անձանց ակտերի իմաստով որպես հաշվարկային հիմք չի կարող ընդունվել սույն օրենքով սահմանված նվազագույն ամսականաշխատավարձը: Նշված ակտերում որպես հաշվարկային հիմք պահպանվում է գործող 1000 դրամը:

Կարծում ենք օրենսգրքում պետք է հստակեցվեն ոչ նյութական վնասի հատուցման դեպքերը և այս հարցը ստանա ամբողջական կարգավորում, քանզի ներկայումս նման հատուցում սահմանված է միայն անձանց պատվի, արժանապատվության և գործարար համբավի արատավորման համար, ինչպես նաև «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» կոնվենցիայով սահմանված մի շարք իրավունքների խախտման և անարդարացի դատապարտման հետևանքով պատճառված վնասի դեպքում։ Կարծում ենք այստեղ բաց են մնացել ֆինանսական կազմակերպությունների կողմից իրավունքների չարաշահման հետևանքով պատճառված ոչ նյութական վնասի հատուցման հարցերը, որոնք ևս պետք է կարգավորման ենթարկվեն։

Խիստ արդիական և անհրաժեշտ է Օրենսգրքում հստակեցնել պատճառված վնասի հատուցման համար հակաիրավական գործողությունների և առաջացած վնասի միջև պատճառական կապի հարցը, ինչպես նաև օտարերկրյա փորձի հիման վրա սահմանել մեղքի աստիճանները որոշելու սկզբունքները։

 Օրենսգիրքը չի սահմանում պատճառված վնասի արդյունքում աշխատունակության կորստ հետևանքով կորցրած աշխատավարձի հատուցման ժամանակահատվածը, ինչը առաջացնում է դժվարություններ որոշելու, թե որքան ժամանակ պետք է վճարվեն անձի աշխատունակության կորստի հետևանքով պատճառված վնասի համար սահմանված գումարները։

3. Վերլուծություններ։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 60-րդ գլխում առաջարկվող փոփոխությունների շրջանակը։ 

Ինչպես նշվեց՝ շատ կաևոր է, որ նոր փոփոխություններում արտացոլվի նաև պատճառական կապի հարցը, որպես վնաս պատճառելուց ծագող պարտավորությունների առաջացման հիմքերից մեկը։ Ներկայումս Քաղ․ օր-ը չի պարունակում ոչ մի դրույթ, որը պրակտիկայում հնարավորություն կտա պարզել, թե որ տեսակի պատճառական կապը կարող է հանդիսանալ դելիկտային պարտավորության առաջացման հիմք՝ ուղղակի, թե անուղղակի։ Այնուամենայնիվ դատական պրակտիկան և տեսությունը շարժվում են այն ուղղությամբ, որ պատճառական կապը պետք է լինի ուղղակի։ Կարծում ենք իրավական պրակտիկայի զարգացման ժամանակակից տենդենցները պարտավորեցնում են վերանայել բոլոր դեպքերում միայն ուղղակի պատճառական կապի առկայության հարցը և որոշ դեպքերում թույլատրել նաև անուղղակի պատճառական կապի առկայությունը դելիկտային պարտավորությունների առաջացման համար։ Իհարկե ամեն դեպքում սա պետք է հանդիսանա օրենսդրական հստակ կարգավորման առարկա, ինչն առաջարկվում է անել փոփոխություններով։

Խիստ արդիական է փոփոխությունների կատարումը 1058, 1059, 1062, 1063, 1064, 1067, 1068, 1071, 1071.1, 1071.2, 1072, 1076, 1079, 1080, 1085  և մի շարք այլ հոդվածներում։

Առաջարկվում է Օրենսգիրքը լրացնել նոր հոդվածով, որով պատասխանատվություն կսահմանվի ֆինանսական կազմակերպությունների կողմից իրենց իրավունքների չարաշահման կամ պարտականությունների խախտման դեպքում ֆիզիկական անձանց պատճառված ոչ նյութական վնասի համար։

4. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում առաջարկվող մի շարք փոփոխությունները և դրանց հիմնավորումները։

Աառաջարկում ենք նաև հետևյալ փոփոխություններն իրենց հիմնավորումներով․

1. Մասնագիտացված կազմակերպությունների կողմից իրենց աշխատակիցների անգործության հետևանքով պատճառված վնասի հարցերը հստակ կարգավորելու համար առաջակում ենք ավելացնել նոր հոդված հետևյալ բովանդակությամբ՝

«Փրկա­րա­րա­կան կամ ոստիկականական կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի աշխատակիցները պար­տա­վոր են օգ­նել մասնագիտական պարտականությունները կատարելու ժամանակ իրենց դի­մած անձանց։

Բժկական կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի աշխատակիցները պար­տա­վոր են օգ­նել պետական պատվերի շրջանակներում ի­րենց դի­մած քա­ղա­քա­ցի­նե­րին։

Սույն հոդվածով նախատեսված դեպքերում փրկա­րա­րա­կան, ոստիկանական կամ բժշկա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի կամ դրանց աշ­խա­տա­կից­նե­րի ան­գոր­ծու­թյան պատ­ճա­ռով անձանց պատ­ճառ­ված վնա­սը են­թա­կա է հա­տուց­ման սույն օ­րենսգր­քի 1062 հոդ­վա­ծի կա­նոն­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խան»։ 

1. Առաջարկում ենք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում կատարել հետևյալ լրացումը. <<Այն անձինք ովքեր իրենց գործողություններով նախադրյալ են ստեղծել վնասի առաջացման համար, իսկ անգործությամբ պատճառ հանդիսացել վնասի առաջացմանը, ինչպես նաև նրանք, ովքեր հնարավորություն են ունեցել առանց իրենց, իրենց մերձավորների կամ այլ անձանց վնաս պատճառելու նպաստել երրորդ անձին պատճառվող վնասի կանխմանը, սակայն չեն արել` պարտավոր են հատուցել իրենց անգործության արդյունքում պատճառված վնասը>>։ Առաջարկը ա­վե­լի հստակ պատ­կե­րաց­նե­լու հա­մար բե­րենք հետևյալ օ­րի­նա­կը. Գ.-ն, ցան­կա­նա­լով կո­ղոպ­տել գե­տի ա­փով զբոս­նող Ա.-ին, սկսում է հե­տապն­դել վեր­ջի­նիս։ Նկա­տե­լով Գ.-ին` Ա.-ն ­փոր­ձում է փախ­չել, սա­կայն վեր­ջի­նիս ոտ­քը սայ­թա­քում է, և Ա.-ն­ ընկ­նում է գե­տը։ Գ.-ն ­չի օգ­նում Ա.-ին, հե­ռա­նում է դեպ­քի վայ­րից, և Ա.-ն ­խեղդ­վում է։ Ան­շուշտ, քննարկ­վող դեպ­քում Գ.-ի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը ուղղ­ված չեն ե­ղել Ա.-ին սպա­նե­լուն, Գ.-ն ­կա­րող էր և վստահ լի­ներ, որ Ա.-ն կփրկ­վի, կա­րող էր վստահ չլի­նել, այ­սինքն, նա կա­րող էր չգի­տակ­ցել, որ հնա­րա­վոր է` գե­տում հայտն­ված Ա.-ն ­մա­հա­նա։ Արդ­յո՞ք ­կա­րող ենք Գ.-ին պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան կան­չել Ա.-ին սպա­նե­լու հա­մար։ Գտնում ենք, որ ոչ, սա­կայն, քննարկ­վող խնդրի տե­սանկ­յու­նից նա­յե­լով` տես­նում ենք, որ ե­թե Գ.-ն­ ան­գոր­ծու­թյան փո­խա­րեն օգ­ներ Ա.-ին, ա­պա վեր­ջինս կփրկվեր։ Փաս­տո­րեն, Ա.-ն ­մա­հա­ցել է Գ.-ի / ո­րը, հե­տապն­դե­լով Ա.-ին, նա­խադր­յալ է ստեղ­ծել վեր­ջի­նիս գետն ընկ­նե­լու հա­մար/  ան­գոր­ծու­թյան հետևան­քով։

              Ինչ­պես վար­վել, են­թա­կա՞ է Գ.-ն ­քա­ղա­քա­ցիաի­րա­վա­կան պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան Ա.-ի մահ­վան հա­մար, թե՞ ոչ։ Ինչ­պես նշե­ցինք վե­րը, մենք խնդի­րը ու­սում­նա­սի­րե­լու ենք նաև բա­րո­յա­կա­նու­թյան և հա­սա­րա­կու­թյան շա­հե­րի պաշտ­պա­նու­թյան հա­մա­տեքս­տում։ Ուս­տի, ել­նե­լով հենց այդ սկզբունք­նե­րից,  ինչ­պես նաև այն հան­գա­ման­քից, որ ակն­հայտ է Ա.-ի մահ­վան հիմ­քում Գ.-ի ան­գոր­ծու­թյու­նը և դե­րա­կա­տա­րու­մը, գտնում ենք, որ քննարկ­վող դեպ­քե­րի հա­մար Գ.-ն /Գ.-ի պայ­մա­նա­կան ան­վան տակ նկա­տի ու­նենք այն աձ­նանց, ով­քեր ի­րենց գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րով նա­խադր­յալ են ստեղ­ծել վնա­սի հա­մար, իսկ ան­գոր­ծու­թյան հետևան­քով ա­ռա­ջա­ցել է վնա­սը/ են­թա­կա է քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան Ա.-ի մահ­վան հա­մար, ո­րը արդ­յունք է Գ.-ի ան­գոր­ծու­թյան։ 

1. Գտնում ենք, որ ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձանց պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը վեր­ջին­նե­րիս աշ­խա­տա­կից­նե­րի կող­մից պատ­ճառ­ված վնա­սի հա­մար չպետք է սահ­մա­նա­փակ­վի միայն աշ­խա­տան­քա­յին պայ­մա­նագ­րով աշ­խա­տող աշ­խա­տա­կից­նե­րի կող­մից պատ­ճառ­ված վնա­սի հա­տուց­ման հիմ­նախն­դիր­նե­րի քննարկ­մամբ։ Ել­նե­լով այն հան­գա­ման­քից, որ ներ­կա­յումս ՀՀ­-ում ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձանց ի­րա­վա­կազ­մա­կեր­պա­կան տե­սակ­նե­րը ի­րեն­ցից են­թադ­րում են, որ ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձինք կա­րող են ու­նե­նալ ոչ միայն աշ­խա­տան­քա­յին պայ­մա­նագ­րով աշ­խա­տող­ներ, այլև գոր­ծա­դիր մար­մին­ներ (տնօ­րեն­նե­րի խոր­հուրդ, տնօ­րեն), ո­րոնք կազ­մա­վոր­վում են ընդ­հա­նուր ժո­ղով­նե­րի կող­մից, և ո­րոնց գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի արդ­յուն­քում նույն­պես կա­րող է վնաս պատ­ճառ­վել եր­րորդ ան­ձանց, կարևոր ենք հա­մա­րում քննար­կել նաև ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձանց կոր­պո­րա­տիվ մար­մին­նե­րի կող­մից պատ­ճառ­ված վնա­սի հա­տու­ցու­մը։

Ուս­տի, ել­նե­լով հենց այդ սկզբուն­քից, գտնում ենք, որ Քաղ. օր-ի 1062 հոդ­վա­ծի երկ­րորդ մասը ու­նի վե­րախմ­բագր­ման կա­րիք և ա­ռա­ջարկ­րում ենք հոդ­վա­ծում ա­վե­լաց­նել չոր­րորդ մաս, ո­րով կամ­րագր­վի. «Ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձը պար­տա­վոր է հա­տու­ցել նաև իր կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րում (տնօ­րեն­նե­րի խոր­հուրդ, սնան­կու­թյան կա­ռա­վա­րիչ, գոր­ծա­դիր մար­մին) ընդգրկ­ված ան­ձանց կող­մից պատ­ճառ­ված վնա­սը, ե­թե վնա­սը պատ­ճառ­վել է վեր­ջին­նե­րիս կող­մից ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձի ա­նու­նից հան­դես գա­լիս և ըն­կե­րու­թյան կա­նո­նադ­րու­թյամբ ի­րենց վրա դրված պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը կա­տա­րե­լիս»։

1. Ամբողջությամբ վերանայման կարիք ունի 1067 հոդվածը։ Ինչպես նշվեց հոդվածը ներկա խմբագրությամբ առաջացնում է այնպիսի իրավական վիճակ, որի դեպքում փոքրահասակի կողմից պատճառված վնասը կարող է և չհատուցվել։ Անհասկանալի և մեր կարծիքով թերի են նաև լիազորությունների փոխանցմամբ փոքրահասակի նկատմամբ հսկողություն իրականացնող անձի պատասխանատվությունից ազատող հանգամանքները։

Ուստի առաջարկում ենք հոդվածը վերախմբագրել ստորև խմբագրությամբ․ «1. Տասնչորս տարեկան չդարձած անչափահասի (փոքրահասակի) պատճառած վնասի համար պատասխանատվություն են կրում նրա ծնողները, որդեգրողները կամ խնամակալը, եթե չեն ապացուցում, որ վնասն իրենց մեղքով չի պատճառվել:

2. Եթե խնամակալության կարիք ունեցող փոքրահասակը գտնվել է համապատասխան դաստիարակչական, բուժական, բնակչության սոցիալական պաշտպանության կամ այլ նմանօրինակ հաստատությունում, որն օրենքի ուժով նրա խնամակալն է (հոդված 37), այդ հաստատությունը պարտավոր է հատուցել փոքրահասակի պատճառած վնասը, եթե չի ապացուցում, որ վնասը իր մեղքով չի պատճառվել:

3. Եթե փոքրահասակը վնաս է պատճառել այն ժամանակ, երբ նա գտնվել է կրթական, դաստիարակչական, բուժական կամ այլ հաստատության հսկողության ներքո, որը պարտավոր էր հսկողություն իրականացնել նրա նկատմամբ կամ պայմանագրի հիման վրա փոքրահասակի նկատմամբ հսկողություն իրականացնող անձի հսկողության ներքո, այդ հաստատությունը կամ անձը պատասխանատվություն է կրում փոքրահասակի պատճառած վնասի համար, եթե չի ապացուցում, որ վնասն իրենց մեղքով չի պատճառվել, և/կամ եթե այլ բան նախատեսված չէ փոքրահասակի ծնողների, որդեգրողների կամ խնամակալի և կրթական, դաստիարակչական, բուժական կամ այլ հաստատության միջև կնքված պայմանագրով:

3․1. Այն անձը, որն օժտված չէ ծնողական իրավազորությամբ, որին, սակայն, լիազորությունների փոխանցմամբ կամ որևէ այլ ճանապարհով վստահվել է անչափահասի նկատմամբ խնամքի, հսկողության կամ դաստիարակության իրականացումը, պարտավոր է հատուցել անչափահասի գործողությունների հետևանքով պատճառված վնասը, եթե չի ապացուցում, որ վնասն իր մեղքով չի պատճառվել, և/կամ եթե այլ բան նախատեսված չէ լիազորողի կամ վստահողի և անչափահասի նկատմամբ խնամք, հսկողություն կամ դաստիարակություն իրականացնողի միջև կնքված պայմանագրով:

4. Փոքրահասակի պատճառած վնասը հատուցելու, ծնողների, որդեգրողների, խնամակալի, կրթական, դաստիարակչական, բուժական, այլ հաստատությունների և անձանց պարտականությունը չի դադարում փոքրահասակի չափահաս տարիքի հասնելով կամ նրա կողմից վնասը հատուցելու համար բավարար գույք ստանալով:

5. Եթե ծնողները, որդեգրողները, խնամակալը կամ սույն հոդվածի 3-րդ կետում նշված այլ քաղաքացիները մահացել են կամ բավարար միջոցներ չունեն տուժածի կյանքին կամ առողջությանը պատճառված վնասը հատուցելու համար, իսկ վնաս պատճառողը, դառնալով լրիվ գործունակ, ունի այդպիսի միջոցներ, դատարանը, հաշվի առնելով տուժողի և վնաս պատճառողի գույքային դրությունը, ինչպես նաև այլ հանգամանքներ, իրավունք ունի վճիռ կայացնել վնասի հատուցումը լրիվ կամ մասնակիորեն վնաս պատճառողի վրա դնելու մասին:»։

1. 1068 հոդվածի հետ կապված գտնում ենք, որ օ­րենսգր­քում պետք է հստա­կեց­վի, որ ծնող­նե­րը, որ­դեգ­րող­նե­րը կամ խնա­մա­կալ­նե­րը պետք է լրիվ չափով հա­տու­ցեն ան­չա­փա­հա­սի կող­մից հասց­ված վնա­սը միայն այն դեպ­քում, երբ ան­չա­փա­հա­սը չու­նի ոչ մի ե­կա­մու­տի աղբ­յուր կամ գույք, իսկ այդ­պի­սի­նի առ­կա­յու­թյան դեպ­քում նախ և ա­ռաջ վնա­սի հա­տու­ցու­մը պետք է դրվի տասն­չոր­սից տաս­նութ տա­րե­կան ան­չա­փա­հա­սի, ա­պա մնա­ցած մա­սը նոր՝ նրա ծնող­նե­րի, որ­դեգ­րող­նե­րի կամ հո­գա­բար­ձո­ւի վրա։ Սա բացատրվում է նրանով, որ Օ­րենս­դի­րը սահ­մա­նում է, որ վե­րոնշ­յալ սուբ­յեկտ­նե­րը վնա­սը պետք է հա­տու­ցեն լրիվ կամ պա­կա­սող մա­սով, ե­թե ան­չա­փա­հա­սը վնա­սը հա­տու­ցե­լու հա­մար չու­նի բա­վա­րար ե­կա­մուտ­ներ կամ գույք։ Ստաց­վում է, որ վնա­սի հա­տու­ցու­մը կա­րող է ի­րա­կա­նաց­վել՝ վնա­սի փոխ­հա­տու­ցում գան­ձե­լով ինչ­պես ծնող­նե­րից, այն­պես էլ ե­րե­խա­նե­րից, և ե­րե­խա­նե­րից վնա­սի փոխ­հա­տու­ցում բռնա­գան­ձե­լը չի բա­ցա­ռում վնա­սի դի­մաց ծնող­նե­րից ևս ­հա­տու­ցում ստա­նա­լը։ Հոդ­վա­ծից բխում է նաև, որ ե­թե ան­չա­փա­հա­սը չի կա­րող լրիվ փոխ­հա­տու­ցել իր կող­մից հասց­ված վնա­սը, ա­պա այդ վնա­սը լրիվ կա­րող է հա­տուց­վել ծնող­նե­րի կող­մից։ Այս մո­տե­ցու­մը, թերևս, սխալ է, քա­նի որ ան­չա­փա­հա­սի կող­մից վնա­սի լրիվ հա­տուց­ման ան­կա­րո­ղու­թյու­նը չի նշա­նա­կում, որ ան­չա­փա­հա­սը պետք է ամ­բող­ջո­վին ա­զատ­վի պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նից. չէ՞ որ վնա­սի լրիվ փոխ­հա­տուց­ման մեջ մտնում է վնա­սի 100% հա­տու­ցու­մը, իսկ ոչ լրի­վի մեջ կա­րող է մտնել նույ­նիսկ 98%-ը։

Օրենսգրքի բացթողում է նաև այն հարցը, որ հա­մա­ձայն Քաղ. օր.‑ի 1068 հոդ­վա­ծի 4-րդ ­մասի, տասն­չո­րից մինչև տաս­նութ տա­րե­կան ան­չա­փա­հաս­նե­րի պատ­ճա­ռած վնա­սը հա­տու­ցե­լու ծնող­նե­րի, որ­դեգ­րող­նե­րի, հո­գա­բար­ձու­նե­րի և հա­մա­պա­տաս­խան հաս­տա­տու­թյան պար­տա­կա­նու­թյու­նը դա­դա­րում է վնաս պատ­ճա­ռո­ղի չա­փա­հաս տա­րի­քի հաս­նե­լուց հե­տո կամ այն դեպ­քե­րում, երբ մինչև չա­փա­հաս դառ­նա­լը նա ձեռք է բե­րել ե­կա­մուտ­ներ կամ այլ գույք, ո­րը բա­վա­րար է վնա­սը հա­տու­ցե­լու հա­մար, կամ նա գոր­ծու­նա­կու­թյուն է ձեռք բե­րել մինչև չա­փա­հաս տա­րի­քի հաս­նե­լը։ Ան­չա­փա­հա­սի լրիվ գոր­ծու­նակ դառ­նա­լուց հե­տո ծնող­նե­րի, որ­դեգ­րող­նե­րի և հո­գա­բար­ձու­նե­րի պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նը դա­դա­րում է ան­կախ նրա­նից, թե ի­րա­վա­խախ­տո­ղը ու­նի՞ բա­վա­րար գույք վնա­սի հե­տա­գա հա­տուց­ման հա­մար, թե՞ ոչ։

Կար­ծում ենք՝ այս հան­գա­ման­քը չի բխում քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թյան շա­հե­րից, քա­նի որ շատ հնա­րա­վոր է, որ չա­փա­հաս դար­ձած ան­ձը չու­նե­նա ինք­նու­րույն ե­կա­մուտ և հնա­րա­վո­րու­թյուն՝ փոխ­հա­տու­ցե­լու իր կող­մից հասց­ված վնա­սը, իսկ ծնող­նե­րին ան­չա­փա­հա­սի չա­փա­հաս դառ­նա­լու կա­պակ­ցու­թյամբ  ա­զա­տե­լով վնա­սի հա­տուց­ման պար­տա­կա­նու­թյու­նից՝ փաս­տո­րեն օ­րեն­քի նշյալ սահ­ման­մամբ ստեղծ­վում է մի ի­րա­վի­ճակ, երբ տու­ժո­ղը չի ստա­նում իր կրած վնա­սի փոխ­հա­տու­ցու­մը։

Կարծում ենք ծնողները կամ մյուս սուբյեկտների պատասխանատվությունը պետք է շարունակվի այնքան ժամանակ, քանի վնաս պաճառողը ձեռք չի բերել բավարար գույք ինքնուրույն վնասը հատուցելու համար։

Ուստի առաջարկում ենք ՀՀ քաղ. օր-ի 1068 հոդված շարադրել հետևյալ կերպ.  << 1. Տասնչորսից մինչև տասնութ տարեկան անչափահասներն ընդհանուր հիմունքներով ինքնուրույն պատասխանատվություն են կրում իրենց պատճառած վնասի համար:

2. Այն դեպքում, երբ տասնչորսից մինչև տասնութ տարեկան անչափահասը վնասը հատուցելու համար չունի բավարար եկամուտներ կամ այլ գույք, վնասը լրիվ պակասող մասով պետք է հատուցեն նրա ծնողները, որդեգրողները կամ հոգաբարձուն, եթե տուժողն ապացուցում է, որ վնասը նրանց մեղքով է պատճառվել:

3. Եթե հոգաբարձության կարիք ունեցող տասնչորսից մինչև տասնութ տարեկան անչափահասը գտնվում է համապատասխան դաստիարակչական, բուժական, բնակչության սոցիալական պաշտպանության հաստատությունում կամ օրենքի ուժով նրա հոգաբարձու հանդիսացող այլ հաստատությունում (հոդված 37), այդ հաստատությունը պարտավոր է հատուցել նրա պատճառած վնասը լրիվ կամ չբավարարող մասով, եթե տուժողն ապացուցում է, որ վնասը նրանց մեղքով է պատճառվել:

4. Տասնչորսից մինչև տասնութ տարեկան անչափահասի պատճառած վնասը հատուցելու ծնողների, որդեգրողների, հոգաբարձուի և համապատասխան հաստատության պարտականությունը ամբողջությամբ դադարում է միայն այն դեպքում, երբ անչափահասը ձեռք է բերել եկամուտներ կամ գույք, որը բավարար է վնասը հատուցելու համար>>։

1. Անհրաժեշտ է հանել 1071 հոդվածի 3-րդ մասը, քանի որ այդ մասը ընդհանրապես կապ չունի հոդվածի հետ։ Ցանկալի է այդ մասը տանել 1069 հոդված: Արդյունքում 1069 հոդվածը շարադրել հետևյալ կերպ․

1. Անգործունակ ճանաչված քաղաքացու պատճառած վնասը հատուցում է խնամակալը կամ այն կազմակերպությունը, որը պարտավոր էր հսկողություն իրականացնել նրա նկատմամբ, եթե չի ապացուցում, որ վնասն իր մեղքով չի պատճառվել:

2. Խնամակալի կամ հսկողություն իրականացնելու համար պարտավոր կազմակերպության անգործունակ ճանաչված քաղաքացու վնասի հատուցման պարտականությունը չի դադարում հետագայում նրան գործունակ ճանաչելու դեպքում:

3. Եթե խնամակալը մահացել է կամ բավարար միջոցներ չունի տուժողի կյանքին և առողջությանը պատճառված վնասը հատուցելու համար, իսկ վնաս պատճառողն ունի նման միջոցներ, դատարանն իրավունք ունի, տուժողի ու վնաս պատճառողի գույքային դրության և այլ հանգամանքների հաշվառմամբ, վճիռ կայացնել վնասի հատուցումը լրիվ կամ մասնակիորեն վնաս պատճառողի վրա դնելու մասին:

4. Եթե վնասը պատճառվել է անձի կողմից, որը հոգեկան խանգարման հետևանքով չէր կարող գիտակցել իր գործողությունների նշանակությունը կամ ղեկավարել դրանք, դատարանը կարող է վնասը հատուցելու պարտականությունը դնել այդ անձի հետ համատեղ բնակվող աշխատունակ ամուսնու, ծնողների, չափահաս երեխաների վրա, ովքեր իմացել են վնաս պատճառողի հոգեկան խանգարման մասին, սակայն չեն բարձրացրել նրան անգործունակ ճանաչելու հարցը:

1. Էական փոփոխությունների կարիք ունի 1072 հոդվածը։ Մասնավորապես կարծում ենք հոդվածում պետք է հստակեցվեն <<սեփականատեր>> և <<օրինական տիրապետող>> հասկացությունները։ Այլապես նման պայմաններում դժվար է դառնում հստակ որոշել պատասխանատվության սուբյեկտներին, ինչպես նաև առավել վտանգի աղբյուրի սեփականատիրոջը և տիրապետողին պատասխանատվությունից ազատելու հարցերին։

Օրինակ հոդվածը սահմանում է՝ <<Վնաս հատուցելու պարտականությունը դրվում է առավել վտանգի աղբյուրը սեփականության իրավունքով կամ այլ օրինական հիմքով (վարձակալության իրավունք, լիազորագրով տրանսպորտային միջոցները վարելու իրավունք և այլն) տիրապետող իրավաբանական անձի կամ քաղաքացու վրա>>։ Սրանով պատասխանատվության սուբյեկտ են դիտվում ինչպես սեփականատերը, այնպես էլ օրինական տիրապետողը։ Սակայն նույն հոդվածը վնասից ազատելու հանգամանքների մեջ նշում է՝ <<Առավել վտանգի աղբյուրի սեփականատիրոջը դատարանը կարող է նաև լրիվ կամ մասնակիորեն ազատել պատասխանատվությունից` սույն օրենսգրքի 1076 հոդվածի 2-րդ և 3-րդ կետերով նախատեսված հիմքերով>>։ Ստացվում է, որ օրինական տիրապետող պատճառված վնասից ազատելու հիմքեր օրենսգիրքը չի նախատեսում, որն անընդունելի է։ Նույնը վերաբերում է նաև 1072 հոդվածի 2-րդ մասի կարգավորմանը։

1. Կարծում ենք 1072 հոդվածում անհրաժեշտ է սահմանել անհաղթահարելի ուժի հասկացությունը։
2. 1076 հոդ­վա­ծը սահ­մա­նում է նաև, որ տու­ժո­ղի մեղ­քը հաշ­վի չի առն­վում լրա­ցու­ցիչ ծախ­սե­րը (1078 հոդ­վա­ծի 1-ին մաս), կե­րակ­րո­ղի մահ­վամբ ծա­գած վնա­սը (1082 հոդ­ված), ինչ­պես նաև թաղ­ման ծախ­սե­րը հա­տու­ցե­լիս (1087 հոդ­ված)։ Կար­ծում ենք՝ այս դեպ­քում նույն­պես պետք է հաշ­վի առ­նել այն հան­գա­ման­քը, որ վնա­սը կա­րող է պատ­ճառ­վել տու­ժո­ղի դի­տա­վո­րու­թյան հետևան­քով կամ վնա­սը պատ­ճա­ռո­ղի կող­մից անհ­րա­ժեշտ պաշտ­պա­նու­թյան վի­ճա­կում, ուս­տի և ողջ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նը դնել վնա­սը պատ­ճա­ռո­ղի վրա ճիշտ չէ։ Արդ­յոք պե՞տք­ է հու­ղա­կա­վո­րու­թյան հետ կապ­ված կամ այլ ծախ­սե­րը դնել մե­կի վրա, ո­րը մահ է պատ­ճա­ռել իր վրա հար­ձակ­վո­ղին՝ գոր­ծե­լով քաղ. օր-ի 1060 հոդ­վա­ծի, այ­սինքն՝ անհ­րա­ժեշտ պաշտ­պա­նու­թյան սահ­ման­նե­րում:

Առաջարկում ենք 1076 հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ պարբերությունը շարադրել հետևյալ կերպ. «Եթե վնաս պատճառողի գործողություններում բացակայում են անհրաժեշտ պաշտպանության հատկանիշները (1060 հոդված), ապա տուժողի մեղքը հաշվի չի առնվում լրացուցիչ ծախսերը (1078 հոդվածի 1-ին կետ), կերակրողի մահվամբ ծագած վնասը (1082 հոդված), ինչպես նաև թաղման ծախսերը հատուցելիս (1087 հոդված)»։

1. Օրենսգրքի 1087 հոդվածից առաջարկում ենք հանել <<գերակա հանրային շահ>> հասկացությունը, որը հոդվածում բացահայտված չէ, և ըստ էության անհասկանալի է, թե ինչ նպատակ է հետապնդում։
2. Օրենսգրքի 1079  և 1080 հոդվածներում, որտեղ վնասի հատուցման համար հաշվարկման հիմք է դիտվում նվազագույն աշխատավարձի հնգապատիկը, առաջարկում ենք կատարել փոփոխություն և վնասի հատուցման գումար սահմանել ՀՀ օրենսդրությամբ ընդունված նվազագույն աշխատավարձը, որը գործատուն պարտավոր է վճարել աշխատողին քառասունժամյա աշխատանքային շաբաթվա համար։
3. Անհրաժեշտ է Օրենսգրքի 1085 հոդվածում սահմանել աշխատունակության կորստի հետևանքով տրամադրվող հատուցման վճարման ժամանակահատվածը։
4. Առաջարկում ենք Punitive damage-ը կիրառել Հայաստանում քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների բոլոր սուբյեկտների նկատմամբ։ Մեր կարծիքով նման ինստիտուտի ներառումը կնպաստի հասարակական հարաբերություններում սուբյեկտների խախտված իրավունքների ավելի ռեալ պաշտպանությանը։ Փորձագետները ունեն մտավախություններ ՀՀ-ում դրա կիրառման առանձնահատկությունների մասով, միանշանակ կարծիք չունեն վնասի հատուցման ծավալների և հատկապես վնասի առավելագույն չափի որոշման հարցում։ Կարծիքներ կան սահմանել հստակ սահմանաչափ կամ դրա սահմանման որոշումը թողնել դատարանի հայեցողությանը։ Այս կապակցությամբ, վերջնական կարծիքի հասնելու համար, կարևոր է նաև միջազգային փորձագետների կարծիքը։ Կարևոր է նշել, որ ՀՀ օրենսդրությունը արդեն իսկ նախատեսում է ոչ նյութական վնասի հատուցման մեխանիզմներ (օրինակ Քաղ․ օր․ 1087.1 և 1087.2  հոդվածներ։ Դեռ ավելին, հարկ է նշել, որ <<Սպառողական կրեդիտավորման մասին>> ՀՀ օրենքը արդեն իսկ նախատեսում է, որ կրեդիտավորողի ծառայություններից օգտվող սպառողի իրավունքների խախտման փաստը հաստատվելու դեպքում դատարանի վճռով կամ Ֆինանսական համակարգի հաշտարարի որոշմամբ հօգուտ սպառողի բռնագանձվում է միանվագ երեք հարյուր հազար դրամ): 
5. Կարևորելով այն հանգամանքը, որ ՀՀ ԱԺ օրակարգում է նաև <<Անձնական տվյալների մասին>> ՀՀ օրենքի նախագիծը և, խիստ կարևորելով ոչ հանրամատչելի անձնական տվյալների հակաօրինական բացահայտման դեպում անձանց պատճառված ոչ նյութական վնասը, առաջարկում ենք Օրենսգրքում ներառել նաև անձնական տվյալների ապօրինի ձևով երրորդ անձանց փոխանցման դեպքում ոչ նյութական վնասի հատուցում։

Մեր կողմից ուսումնասիրվել են նաև պրոֆեսոր Ռոլֆ Քնիպերի կողմից 2013թ․ նոյեմբերին Քաղաքացիական օրենսգրքի 60-րդ գլխի վերլուծության արդյունքում առաջարկվող փոփոխությունները, որոնց մեծ մասը ընդունելի են և պետք է ներառվեն փոփոխված Օրենսգրքում։